VOV4.M’nông: Nai ji hiăn tâm dak nơm hôm jâk jri ngăn, dâk tal 12 tâm rnoh 22 dak geh srê ji hiăn prêh ngăn, tal 14 tâm rnoh 27 dak geh nau jâk ji hiăn prêh ngăn lam ntur neh. Ji hiăn rnôk aơ mô hôm lah nai ji jâk jêr. Đah nau blau bah nau săm ji hiăn ri hŏ geh nkân njrăng ndrel mra dơi săm bah ngăn lah nơm geh saơ ơm ma săm ngăn.

            Hiăn lah nau ji tâm ntưp yor ntil kman hiăn lơh. Nau ji yor kman hiăn ntoh bah dih rnôk ma nŭih ji hiăn siăk, ngơi, si đeh, soh n’hak ma mô geh mâp ma nŭih êp nê geh n’hơp lăp ngăn tâm săk ƀư jêng ji tâm klơm soh. Ntơm bah klơm soh, ntil kman păng lăp tâm trong mham tât ăp ntŭk êng tâm săk ndel lơh khuch nau ji nê. Gay dơi săm bah nau ji hiăn ân geh kơt tĭng ăp nau săm rnôk ji. Yuh Hoàng Thị Vân, gŭ ta nkuăl têh Buôn Trấp, nkuăl Krông Ana, n’gor Dak Lak, nkoch mbơh:

            ‘Bah rnôk aơ nklăp 4 khay, gâp vay siăk, lêt rgănh. Ntôn lah geh ji nuh lơh ri gâp hăn rvăt dak si sĭt ngêt. Yơn lah, siăk lơn ma jŏ mô blau bah ri gâp hăn tât ngih dak si nkuăl Krông Ana gay ma khám nau ji ri geh nai dak si mbơh đă hăn uănh nkân nau ji hiăn tâm Ngih dak si Hiăn ndrel klơm soh n’gor Dak Lak. Nau geh jêh nê gâp geh hiăn klơm soh. Gĭt nơm geh ji hiăn ri gâp rvê ngăn. Yơn lah, geh nai dak si mbơh lah nơm săm tâm di đah nau bu đă săm ji ri păng mra bah ri gâp kŏ đăp mpăn lơn. Knŭng jêh du khay săm, siăk gâp saơ n’huch ngăn. Rnôk aơ, gâp dôl ma săm tĭng nau rđau đă bah nai dak si gay ma năn bah ji”.

            Tĭng nai dak si, nau mpơl bah hiăn ri mô jêr mpơl, yơh lah, âk ngăn nŭih mô njrăng saơ ndrel mô săm ơm, tât rnôk nau ji jâk ngăn ri mơ hăn khám. Tâm ăp nau ji hiăn, hiăn klơm soh geh âk ngăn rlau 80%, hôm e lah ăp nau ji bah dih klơm soh (kơt hiăn nting, hiăn rngok, rhiăn klơm soh, hiăn play leh). Hiăn klơm soh geh nau mpơl lah siăk, siăk luh mham jŏ jong rlau 2 pơh ngêt dak si kháng inh mô bah, luh n’hak, ji kop duh tâm kêng măng nklăp 37,3 tât 38 độ C (lah nau ji mhe ri mra duh hô lơn), n’huch nau jâk săk geh n’ăp ma lêt rgănh...Nau ji mra ntưp âk ngăn đah ăp nŭih kơt: nŭih ji ntưp HIV/AIDS, nŭih ji dôl ma săm đah dak si săm ung thư, kon se mô lah bu ranh...Nai dak si Nông Thị Điểm-Kruanh khoa Nội 3, Nghih dak si hiăn ndrel klơm soh n’gor Dak Lak, mbơh:

            ‘Nŭih ji hiăn mra siăk, luh n’hak rlau 2 pơh, săk rgay jur jâk ndrel ji kop tâm kêng măng ndrel măng ngo, mra luh mham. Lah nŭih ji geh nau mpơl ji kơt aơ, mra geh ân hăn khám ndrel ƀư ăp xét nghiệm n’hak gay ma joi AFB mô lah bư xét nghiệm Xpert, aơ lah nau mhe ri rnoh năl ji prêh ngăm, rlau 90%”.

            Nau kan săm ji hiăn rnôk aơ kŏ mâp mô đê̆t nau jêr ntơm bah ntơm bah nŭih ji mô kơt tĭng nau săm, du đê̆ ntil dak si ƀư nau lêt rgănh ƀư nŭih ji mô ŭch ngêt dak si, dŏng dak si mô tâm di nau đă, ngêt dak si mô tâm di ƀư jêng nkô̆ lơn ma jâk, mô hôm tam ma dak si. Hiăn  mô tam ma dak si lah nau khuch ngăn đah ƀon lan yor păng nơih ntưp, nau săm ji mra jêr ndrel khuch prăk. Ndri ma, đah ăp nŭih ji hiăn vay mâp ri ân geh săm kơt tĭng nau ntĭm nti bah nai dak si. Tâm rnôk săm, geh mâp du đê̆ nau mô ueh yor dak si lơh, khuch tât klơm, play leh, nau ăch chrach, ang măt, tăng tôr, nting săk...nŭih ji ân geh mâp dak si gay ma năn rklaih. Nai dak si Nông Thị Điểm-Kruanh khoa Nội 3, Ngih dak si hiăn ndrel klơm soh n’gor Dak Lak, mbơh:

‘Nŭih ji hiăn ân geh ngêt sa tŏng kah, sa âk lơn ăp nar, mô dơi su hât mô lah ngêt ndrănh. Nŭih ji hiăn, nau mpơl saơ ơm, săm ân ơm, tâm di ma nau ntrŭnh đă bah Bôk nau kan njrăng rdâng hiăn bah neh dak mra bah ngăn tâm 6 khay. Lah săm mô tâm di, ndrel mô tŏng ma nau đă ri nŭih ji mra ji jâk lơn ndrel mpơl jêng ăp nau ji tâm rngok, mô tam ma dak si. Hiăn mô tam ma dak si mra săm jêr lơn đŏng”.

            Tâm nau ngăn, âk nŭih mô njrăng ngăn ôh đah n’hâm soan, âk nŭih ji hiăn jŏ jong yơn mô hăn khám, knŭng ƀư nau ji lơn jâk jru, n’huch nau dăng bah săk jăn, ƀư săk jăn mô dăng ri mơ hăn khám rnôk nê nau ji jâk ngăn. Rnôk nê, nau săm mra mâp nau jêr lơn âk ngăn. Ndri ma, nŭih ƀon lan lah saơ siăk jŏ jong, ji kop duh, rgay săk ri ân hăn khám nkre gay ăp nai dak si năl ndrel ma săm ân năn.

Hiăn lah nău ji tâm ntưp tă bah kaman ƀư. Ji hiăn lah saơ ơm n’hanh săm di mbra mô khuch tât klơm soh, trong n’hâm ƀư klach an nuĭh ji. Lơn lah, ji hiăn lah mô dơi săm di mbra dơh jêng hiăn săm mô tam dak si, lah nu nău klach yor ji dơh ntưp rêng, nău săm mbra dŭt jêr n’hanh hoach. Nai dak si Rmah Lương-Groi Kruanh ngih dak si Hiăn n’hanh klơm soh n’gor Dak Lak nkoch đah kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl tă bah rơh ôp bah kơi aơ:

          - Dăn nai dak si an gĭt gay săm bah ji hiăn an tĭng trong săm m’hâm mêh nai dak si ?

Nai dak si Rmah Lương: Rnôk lĕ dơi nchroh hiăn, tâm nău săm an tĭng 4 nkô̆ nău. Nkô̆ nău bôk năp: an tâm rgop dak si, đêt ngăn ta lvang bôk năp bah 3 ntil dak si let lơ, ta lvang bah 2 ntil dak si let lơ; nkô̆ nău tal 2: an dŏng di dak si; nkô̆ nău tal 3: an dŏng dak si na nao ăp nar, tŏng khay lah 6 khay, 10 khay, 12 khay, hôm đah hiăn mô tam dak si lah 18 khay mô lah 24 khay; nkô̆ nău tal 4: ăp rơh but uănh geh nkô̆ nău lah săm bôk năp an but uănh tay ta Ngih dak si hiăn n’hanh klơm soh mô lah ngih dak si êng.

- Ndơ lơh an tĭng trong săm, hơi nai dak si ?

Nai dak si Rmah Lương: Đah ji hiăn, aƀaơ âk nuĭh jêh rnôk săm ji nklăp 3 tât 4 khay, jêh nĕ uănh nđôi ri mô saơ geh kaman hiăn tay jêng nuĭh ji ntlơi săm êng, nău ntlơi săm ri jêng tât hiăn mô tam dak si dŭt âk. Yor kaman hun hao dŭt mbrơi, yor rĭ, an săm jŏ jong, tŏng rnoh đêt ngăn 6 khay. Jêh 6 khay, uănh nđôi mô saơ kaman tâm klơm soh ri mư bah ji ngăn.

- Gay njrăng n’gang ntưp ji hiăn an m’hâm ƀư hơi nai dak si ?

Nai dak si Rmah Lương: Aƀaơ, nuĭh ƀon lan dŭt âk yor mô ru kan, geh siăk, khak n’hak rlău 3 pơh yơn mô hăn but uănh, tât rnôk r’ah ngăn mư hăn but uănh ri nău lĕ dŭt mbrơi n’hanh mbăn hôm. Saơ ơm ji hiăn mbra n’hŭch ntưp rêng tâm ntŭk gŭ rêh. Lah 1 hê nuĭh ji hiăng mô săm mbra ntưp tâm ntŭk gŭ rêh nklăp 10 nuĭh/năm. Ji hiăn ntưp tă bah trong n’hâm, ntưp tă bah dak mprănh, tă bah n’hak mô di ntŭk. Rnôk lĕ geh ntôn ntưp hiăn hăn but uănh ơm ta ngih dak si dăch ngăn gay dơi but uănh, chŭp phim, ƀư uănh năl n’hak. Lah saơ ơm he lĕ geh hiăn an tĭng rjăp săm n’hanh njrăng ntưp ji an ăp nuĭh tâm rnăk wâl. Mô dơi khak n’hak lêng lang tâm jay ma an khak di ntŭk, khak soh tâm ndơ geh ndrŭp, jêh nĕ rsŭng rao kloh.

- Lah uĕh nai dak si !

                              Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja