VOV4.M’nông - Vi chất dinh dưỡng lah ăp chất ma săk nuĭh knŭng geh du đêt yơn geh nău ƀư dŭt khlay, lah mô tŏng vi chất dinh dưỡng mbra khuch tât săk soan, tât nău hao têh n’hanh hun hao bah kon se jêt. Aơ lah nău gĭt khlay gay ăp rnăk wât mât uănh kon se uĕh lơn.

         Vi chất dinh dưỡng geh 2 rmôt, rmôt ăp nguyên tố khoáng (kẽm, sắt, đồng, canxi, I ốt,..) n’hanh rmôt vitamin (A, B, C, D...) ƀư nău khlay đah nău hun hao bôk rngok, n’hao ngăch săk soan, njrăng n’gang kon ji an kon se. Mô tŏng vi chất dinh dưỡng ta kon se dơi ntĭt kơt “Nău ji mpôn êng” yor mô geh gĭt saơ kloh na nê̆ yơn ƀư khuch hô, ƀư soan chŏl nău ji bah kon se mô dăng, kon se dơh ntưp ăp nău ngăch bah n’hanh jêr bah. Tĭng jêh uănh nđôi Dinh dưỡng năm 2019-2020 bah Viện Dinh dưỡng lam dak ta kon se bah 6-59 khay năm deh nkual Tây Nguyên, rnoh mô tŏng kẽm lah 66,6% (lam dak lah 58%), rnoh mô tŏng vitamin A geh bôk năp lah 11% (lam dak lah 9,5%), rnoh mô tŏng mham lah 26,3% (lam dak lah 19,6); ta bu ur bŭn nkual Tây Nguyên, rnoh mô tŏng kẽm lah 63,9 (lam dak 63,5%). Tă bah nĕ, tĭng uănh lah bah WHO, nău mô tŏng vi chất dinh dưỡng lĕ geh nău rgâl na nê̆, rnoh mô tŏng viatmin A geh bôk năp n’hanh mô tŏng tŏng mham lĕ n’hŭch đah nkô̆ nău săk soan ntŭk gŭ rêh, yơn mô tŏng kẽm hôm e âk, ngăn lah ta nuĭh me n’hanh kon se.

         Nai dak si Vi Thị Huệ-Mât uănh khoa Dinh dưỡng, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak lak an gĭt du đêt nkô̆ nău ƀư mô tŏng vi chất dinh dưỡng ta kon se.

         “Geh dŭt âk nkô̆ nău ƀư kon se mô tŏng vi chất dinh dưỡng, kơt ăp kon se ntưp ăp nău ji mpeh trong proch ƀư rnôk lăp vi chất dinh dương geh khuch, ăp kon se geh trong chŏl nău ji mô dăng, kon se blao sa jêng tât mô tŏng cjất, ăp kon se ntưp kaman kơt brun... Kon se ndơ sa mô hŏ âk ntil, mô tâm di tŏng rnoh vi chất dinh dưỡng ma săk ŭch”.

         Nău ntop mô di, mô tŏng đa vi chất an kon se jêng tât ăp nău săk soan, kơt kon se mô tŏng yor mô ăp sắt way ngăch prăl, nti mô blău, mô rgum n’hanh way ŭch bĭch, nău aơ jŏ jong ƀư kon se dơh geh ji trong n’hâm n’hanh ntưp ăp nău ji ntưp kaman. Bu ur bŭn mô tŏng mham mbra ƀư hao geh deh kon mô tŏng khlay, hao nău rung mham jêh deh. Kon se mô tŏng viatamin A ƀư kon se têh brêt rgăy nting, rnôk săk mô tŏng canxin mô lah nău lăp canxin ta proch jŭr hŭch, săk an ntop canxin nting tâm mham ƀư rối loạn rnôk kranh rbăk nting. Kon se mô tŏng kẽm blao sa, băt têh, dơh ntưp ăp nău ji ntưp kaman trong nsôr n’hâm, ji ndul djroh, brêt têh n’hanh mbrơi hun hao prêh. Bu ur bŭn mô tŏng I ốt ƀư rlih bŭn, khĭt kon tâm ndul, deh kon mô tŏng khay, kon se deh ƀư khuch rngok nkre re, geh ăp nău ji tâm ndul me kơt nho jâng, ty, ngơi mlo, tĕk, mlo, ƀlêr măt... Nai dak si Vi Thị Huệ an gĭt tay:

         “Rnôk kon se mô tŏng vi chất dinh dương, mbra ƀư âk nău khuch hô. Ntĭt nsa: kon se mô tŏng vitamin A đêt, kon se geh ngo way măt, mô tŏng vitamin A rnoh hô kon se mbra geh rănh măt, ji ndâr măt ƀư ngo măt mô lah ăp nău ji bih grăy êng. Ta kon se mô tŏng sắt, yor sắt lah ngoay tâm âk chất khlay râng tâm rnôk jêng mham n’hanh du gâl bah ndơ ƀư rngok, jêng rnôk kon se mô tŏng dắt, jêng tât mô tŏng mham yor sắt, ƀư n’hŭch hun hao mpeh săk jăn, bôk rngok n’hanh n’hŭch soan chŏl ji bah kon se. Ta kon se mô tŏng kẽm, kẽm lah chất kơl hao lăp n’hanh rgum ăp chất đạm ƀư an kah mbung an kon se, rnôk kon se mô tŏng kẽm mbra blău sa, mbrơi têh n’hanh n’hŭch soan chŏl nău kop ji. Ta kon se mô tŏng I ốt, mbra ƀư hun hao bôk rngok mô lah geh koet nte ăp thần kinh êng, kon se ta năm nti sam ƀŭt mô tŏng I ốt ri chi sốt gĭt blău hŭch nkôp đah kon se mô tŏng I ốt”.

Ntŭk mĭn njêng ndơ sa kah ngih dak ntĭm đă, dơi ntop ăp vi chất bah ăp ndơ sa geh ơm. Ndơ sa geh âk sắt kơt: poăch ndrôk, tăp djăt gŭr, play nuih, klơm, ka, tuh, biăp lir, sêt... an sa nkao play dŭm pă an âk vitamin C gay n’hap lăp bah sắt, ndơ sa geh âk canxin kơt: tui, ka, dak toh, phô mai...; ndơ sa geh âk I ốt kơt: ăp dak lêng, rong biển, biăp cải xoong, tảo...; ndơ sa geh âk kẽm kơt: tăp djar gŭr, sò, kep kung, kep, ndŭng, klo, bum cải, tuh tương...; ndơ sa geh âk vitamin A kơt: piăng, klơm, tăp djar, dak toh ndŭng... biăp n’ha lir, gấc, cà rốt, rpoăl dŭm, play mhŭng... vitamin D geh âk tâm klơm, tăp djar.

Ta lam dak lah nsum n’hanh ta Dak Lak lah êng lĕ ƀư dŭt âk bôk nău kan njrăng n’gang mô tŏng vi chất dinh dưỡng n’hanh lĕ dơi geh săk rnglăy uĕh, kơt: Bôk nău kan njrăng n’gang mô tŏng vitamin A, đah ăp nău ƀư ntop tay vitamin A tam lơn an kon se bah 6-36 khay, 1 năm ntop 2 tơ̆ (tâm khay 6 n’hanh khay 12). An me jêh deh ngêt du dĭng vitamin A tam lơn, ntop vitamin A an ăp kon se geh brêt têh hô, ăp kon se geh ji ndŭl jŏ, trong trong n’hâm jŏ jong. Bôk nău kan njrăng n’gang rối loạn mô tŏng I ốt đah trong ntrŭt nsôr ăp rnăk wâl dŏng bôh I ốt n’hanh ndơ geh ntop bôh I ốt tâm nău dŏng n’hanh nkret gâm ndơ sa. Bôk nău kan njrăng n’gang mô tŏng mham dinh dưỡng an bu ur geh bŭn an ngêt ntop grăp dak si sắt-acid folic, đah rnoh du grăp/du nar bah rnôk ntơm geh bŭn an tât jêh deh du khay.

Ntil ndơ kah ueh ri ŭch ngăn tât nau têh ndrle hun hao bah kon se. Ndri mhâm ƀư gay ân kon se mô tŏng ndơ sa kah? Nau khuch bah nau mô tŏng sa kah ri mhâm geh? Ndrel ân moh nau ƀư gay ma ntop tay ân ntŏng ndơ sa kah lay ân kon se? ri aơ lah ăp nau ôp mra geh nai dak si Vi Thị Huệ, ƀư nau kan Khoa Dinh Dưỡng, Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak mra mbơh bah nau ôp ba  kơi aơ.

Ơi nai dak si, gay nŭih ƀon lan gĭt kloh mpeh ndơ sa tŏng kah ri ri, nai dak si moh geh nau mbơh ân tŏng ngăn mpeh ndơ sa aơ êh?

Nai dak si Vi Thị Huệ: Ndơ sa kah lau lah ăp ntil ndơ ma săk nơm ân geh đê̆,. Yơn geh nau ueh khlay ngăn, lah mô tŏng ndơ sa aơ ri mra khuch ngăn tât nau hao têh bah săk jăn, ngăn lah ta kon se jê̆. Rnôk nkoch tât ntil ndơ sa kah aơ, geh ăp rmôt Vitamin, tâm ne êgh Vitanim rmôt Vitamin lêk tâm ngih lah A, D, E, K mrôt Vitamin têk tâm dak lah Vitamin B, C geh ăp ntil kơt canxi, phốt pho, magie ndrel kẽm.

Nai dak si sâm mbơh du đê̆ nau mpơl n’hêl rnôk kon se mô tŏng ndơ sa kah lay?

Nai dak si Vi Thị Huệ: Ăp nau ntoh geh mpơl ngăn tâm kon se rnôk mô tŏng ndơ sa kah lay, kơt: kóne mbrơi hao jâk săk, mbrơi hao prêh, kon se vay ji kuet kơt lah ji trong mơr dŏ jŏ jong, ăch djroh, nheh jâng ty nơih pă…tâm kon se têh lơn, geh nau mpơl kơt ji tâm nting, uănh tâm ntang ntơh ƀet ƀot…aơ lah nau mô tŏng ndơ sa kah lay.

Rnôk geh ntop ân tŏng ndơ sa kah lay ri kon se moh nau ndơn ueh ndrel rlŏ ma nê lah mô tŏng ndơ sa kah lay ri mhâm geh nau khuch ơi nai dak si?

Nai dak si Vi Thị Huệ: Kan ntop tay ndơ sa kah lay geh nau ueh ngăn tâm rnôk hao tệh, n’hao nau ngăch têh, hun hao mpeh nuih n’hâm, mât ndrel n’hao n’hâm dăng tâm châl ma nau ji ân kon se gay ma njrăng rdâng nau ji ngăn lah tâm kon se, lah mô tŏng ndơ sa kah lay, n’hâm dăng n’huch, ƀư kon se nơih mâp ăp nau ji, kon se mbrơi têh. Rnôk kon se mô tŏng ndơ sa kah lay, lơh klhuch âk nau ngăn. Kơt lah: kon se mô tŏng vitamin A đê̆, kon se mô kloh măt uănh, mô tŏng vitamin A hô tâm kon se mra kro măt, sôt tâm măt ƀư chiah ndrel ăp nau ji êng êng. Tâm kon se mô tŏng sắt, yor sắt lah ngoai tâm ăp ntil ndơ kah ueh râng tâm nau kan njêng mham ndrel lah du gưl bah rngok ndrel săk jăn, n’hâm mĭn ndrel n’huch ƀư n’hâm dăng châl tâm kon se. Tâm kon se mô tŏng kẽm, kẽm lah ntil ndơ kơl sa lăp tâm săk ndrel rgum geh chất đạm njêng nau sa kah ân kon se, rnpôk kon se mô tŏng kẽm mra mô ŭch sông, mbrơi hao têh ndrel mô dăng săk. Tâm kon se mô tŏng I ốt, mra mô geh hun hao bôk rngok mra mô ueh tâm bôk rngok êng, tâm kon se hôm nti mô tŏng I ốt ri rnoh gĭt nau n’huch lơn rđil kon se mô tŏng I ốt.

Ndri nai dak si mhâm nau ndŏ luh nau nkah đah ăp me mbŏ, moh nau ƀư gay ma ntop ân tŏng ndơ sa kah lay ân kon se?

Nai dak si Vi Thị Huệ: Nau nkah bah Ntŭk kan mĭn njêng ndơ sa kah lay bah neh dạk ndŏ luh ân ăp me mbŏ kon se mpeh nau ntop ndơ sa kah lay ân kon se. Tal bôk năo: Ân ngêt sa tŏng ăp ndrel pă âk ntil ndơ sa tâm rnôk sông sa ăp nar bah kon s,e nkah đă săch âk ntil ndơ sa kah lay, tal 2: ân kon se pu toh ơm, rong kon se đah dak toh me tâm 6 khay bôk năp, jêh nê ân pu tay tât 24 khay mô lah jŏ lơn, tal pe: dŏng ndơ sa geh âk ndơ kah lay ân kon se, mô lah ntop tay dak ngi mô lah ngi tâm rnôk sông gay kon se geh ăp ntil vitamin A âk lơn 2 tơ̆/năm. Ăp me mbŏ jêh rnôk deh tâm du khay ngêt vitanmin A, kon se ntơm 24-60 khay geh ngêt dak si nkhĭt klan, ăp me tâm năm deh kon ân geh ngêt dak si sắt, axit folic, dak si đa vi chất tĭng nau ntĭm bah nai dak si./.

Ơ. Lah ueh nai dak si.

Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja