VOV4.M’nông - Đah nău mbơh “Yŭr mham kơl du hê nkô̆ nău ƀư uĕh; Du ntruh dak mham an, du nău rêh gŭ tay”, Nar yŭr mham ăp năm dơi ƀư gay rgop an ntŭk mât prăk mham rêh-ntung nthoi kơl âk nuĭh dơi rêh tay. Bah bôk khay 6 tât aƀaơ, ta nkual Tây Nguyên lĕ ƀư Nar rgum yŭr mham ŭch êng-“Dak mham gŭr Tây Nguyên” mpeh tâm bôk nău “Trong hăn chăng” rơh tal 8. Ta Dak Lak, rơh aơ nchrăp mbra wơt dơn geh đêt ngăn nklăp 2.900 đơn vị mham. Êng ta Buôn Ma Thuột, bôk khay 6 mhe rlău lĕ geh bơi 1.000 nuĭh ŭch êng lah cán bộ, phung pah kan, viên chức, nuĭh pah kan râng yŭr rlău 900 đơn vị mham. Nău nĕ an saơ nău yŭr mham kơl nuĭh dôl geh trong rêng hvi nuih n’hâm nău kan n’hanh nău rŏng tât nsum mpôl.

         Mham lah du ntil dak hăn tâm ăp trong mham bah săk, geh âk ntil ndơ, du ntil ndơ ƀư nău kan êng êng: hồng cầu ƀư nău kan khlay lah ndơ̆ oxy; bạch cầu ƀư nău kan mât njrăng săk; tiểu cầu râng tâm rnôk choăl mham; huyết tương geh âk ntil ndơ êng êng: săk chŏl nău ji, ăp nkô̆ nău choăl mham, chất dinh dưỡng... Mham kơl mât nău rêh n’hanh khlay an nău săm ji. Tĭng ăp nai dak si, ta n’hêl na nê̆, geh dŭt âk nuĭh ŭch dơi chuh an mham, nĕ lah ăp nuĭh roh mham yor rmanh prah tâm tom, rmanh pah kan, sôt săk, rdih mham trong proch....; nuĭh ji geh ntưp ăp nău ji mpeh mham kơt ung thư mham, djuôr glo nting, mham jêr kŏt, rdih mham hŭch tiểu cầu.... Rlău ma nĕ, ăp nuĭh rek play nuih, koh khung, ndôp klơm leh an chuh mham dŭt âk.

         Mham đăp mpăn gay kơl săm nuĭh ji dŭt âk dơi sŏk bah nuĭh êng ngăch dăng yŭr an. Tĭng rnoh kơp bah Ntŭk Huyết học-Truyền máu n’gor Dak Lak, rĭng du năm đơn vị sŏk dơn nklăp rlău 25.000 đơn vị mham an. Mham an mbra ngăch dơi mât prăp tĭng di nău ntrŭnh n’hanh dơi uănh năl lor ntlơi ăp nău ji ntưp tă bah trong an mham, kơt HIV, viêm gan B, viêm gan C, giang mai, kop duh... Đơn vị mham tâm di mbra dơi pă tĭng rmôt O, A, B mô lah AB, tâm pă nkhah êng ntil êng êng kơt huyết tương, hồng cầu, bạch cầu n’hanh tiểu cầu n’hanh dơi mât prăp tâm nău uĕh tâm di, đăp mpăn an an mham đăp mpăn an ăp ngih dak si, ăp đơn vị mham mô tâm di ri an jăng lơi tĭnh nău ntrŭnh.

         Rnoh kơp bah Viện huyết học-Truyền máu Trung ương, du năm dak he ŭch nklăp 1.700.000 đơn vị mham săm ji, yơn aƀaơ knŭng tŏng geh 30% nău ŭch mham an săm ji. Yor nê, dŭt ŭch âk nuĭh râng yŭr mham, aơ lah nău ƀư kơl nuĭh mô knŭng kơl săm nuĭh ji ma hôm nsĭt tay dŭt âk nău uĕh an nuĭh yŭr mham. Nai dak si Vũ Thị Ngà-Kruanh jrô kan Kế hoạch tổng hợp, Ntŭk kan Huyết học Truyền máu n’gor Dak Lak an gĭt:

         “Kơt he lĕ gĭt, mham lah du ntil dak si dŭt khlay. Jêng tât aƀaơ, ta lam ntŭr neh kơt dak he mô geh du ntil dak si mô lah du ntil dak si dơi ndơn mham aơ. Yor nê, knŭng geh du ntil dơm nĕ lah bah nuĭh yŭr an mham. Nău geh bah nău yŭr mham, đah nuĭh yŭr mham mbra dơi nai dak si uănh nđôi lĕ rngôch n’hanh mbơh ntĭm soan, jêh nĕ mbra dơi uănh năl mham ăp nău ji tâm ntưp trong an mham kơt: viêm gan B, viêm gan C, giang mai, HIV, kop sâr... Dơi ntop kơl uănh năl tay lah nuĭh an mham geh ntôn mham êng mpeh mham, nău ji geh tât trong chuh an mham. Hôm đah nuĭh dơi dơn mham nĕ, mbra dơi dơn geh mham đăp mpăn, uĕh, rgop săm đăp mpăn mô lah săm bah ăp nău ji ƀư yor mô tŏng mham”.

         Nuĭh râng yŭr an mham ŭch êng mpŏng ŭch đah ăp nău ƀư, ăp nău ƀư jêt bah nơm kơl uĕh an nuĭh ji. Tă bah aơ saơ nău kan đah nsum mpôl, ndrel ty an nău hun hao lơ uĕh lơn bah kon nuĭh. Lah nuĭh râng yŭr an mham na nao rlău 20 tơ̆, lap dơi N’gâng kan Lao động Thương binh n’hanh Xã hội n’gor Dak Lak an sam ƀŭt rnê rhơn yor lĕ geh âk nău ƀư uĕh tâm ntrong leo yŭr mham ŭch êng, nô Nguyễn Văn Thịnh, cán bộ Khoa nchăng n’gang nău ji tâm ntrưp Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak nkoch:

         “Yŭr mham ŭch êng lah du nău ƀư uĕh n’hanh geh nkô̆ nău khlay têh, yor nê, săk gâp nsrôih râng mro ntrong leo nkre kuăl jă, ntrŭt nsôr băl mpôl, băl kan kiău ma râng ndrel. Gâp mpŏng ăp nuĭh ngăch dăng hăn râng yŭr mham đah nuih n’hâm “du ntruh dak mhe an, âk nău rêh gŭ tay”, săk gâp mbra dŭt n’hâm râng yŭr mham tâm ăp rơh bah kơi tay rnôk săk soan mô ngăch tay mư rlu”.

                   Hôm wa Nguyễn Tuấn Anh-cán bộ Khoa Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak ri an gĭt:

         “Rƀŏng tĭng nău kuăl jă bah Công đoàn nău kan dak si n’hanh Ban chấp hành Công đoàn bah dâng Ntŭk uănh nđôi kop ji, gâp saơ nău ƀư yŭr mham kơl nuĭh lah du nău ƀư dŭt n’hâm uĕh jêng lĕ hăn dăng râng rnôk geh bôk nău kan yŭr mham. Rlău 4 tơ̆ yŭr mham, gâp mpŏng săk nơm rgop du gâl nĕ an nsum mpôl kơl ngăch ăp nuĭh ji dôl kâp tĭng ntruh dak mham gay dơi săm ji.

                   Hôm yuh Cao Thị Hạnh-Cán bộ Jrô kan Tài chính-Kế toán, Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak) nkoch:

         “Lăp ndrel đah mông nar rgum yŭr mham ŭch êng, săk gâp pah kan tâm nău kan dak si, gâp wât kloh nău ŭch bah nău yŭr mham kơl nuĭh jêng dăng râng dâl. Aơ lah rơh tal 4 gâp râng yŭr mham, gâp saơ dŭt răm n’hanh rhơn yor săk gâp lĕ rgop du gâl soan jêt bah nơm tâm nău mât njrăng săk soan an nsum mpôl. Di rơh aơ, gâp ŭch ăp băl mom geh săk soan râng dŭt n’hâm ntrong leo gay ndrel ty rgop rêng hvi nău rŏng, nkoch, tâm kơl ndrel”.

         Tĭng ăp nuĭh way kan huyết học mham lah dak si săm dŭt khlay, knŭng dơi yŭr an bah ăp nuĭh ngăch dăng, ntoh bah nău rŏng n’hanh nău kan bah nơm ăp nuĭh đah nsum mpôl. Yŭr mham mô khuch tât săk soan, đê̆ đŏng hôm geh âk nău tam uĕh đah săk bah nuĭh yŭr mham. Yŭr mham âk tơ̆ hôm dơi kơl n’hŭch choăl sắt, n’hŭch geh ăp nău ji trong mham play nuih n’hanh lah trong an ăp nuĭh uănh nđôi n’hanh groi nđôi êng săk soan bah nơm. Ăp nuĭh ngăch dăng ăp tơ̆ yŭr mham mô rlău 9ml/kg jâk săk mbra mô khuch tât săk soan, nuĭh 45kg dơi yŭr bah rlău 350 ml mham du tơ̆. Jêh rnôk yŭr mham nklăp 3-4 pơh, ăp ntil ndơ tâm mham hao tay kơt nâm ơm. Nuĭh yŭr mham dơi râng yŭr mham plơ̆ tay jêh khay đêt ngăn lah 3 khay.

         Yŭr mham mô roh âk mông nar n’hanh n’hâm soan yơn dŭt ŭch an kon nuĭh. Du nău ma ăp nuĭh mô hŏ hăn yŭr mham mbra mô gĭt nĕ lah rnôk yŭr mham, rnoh mham bah nuĭh yŭr mham mbra dơi mât tay tâm ntŭk mât prăp mham. Bah kơi aơ, lah mâp du ntil nău ŭch tât mham, ri mbra dơi an dơm di đah rnoh mham lĕ yŭr an bah năp nĕ. Rnôk yŭr mham, lĕ rngôch ndơ ƀư n’hanh ndơ dŏng an sŏk mham kơt: dŭng sŏk mham, nglai, mli, ndrôm ty trăm rao da dê, dŏng du tơ̆ yor nê mô dơi ntưp ji an nuĭh yŭr mham. Râng yŭr mham, nuĭh yŭr mham hôm dơi but uănh ji n’hanh mbơh ntĭm săk soan an dơm, dơi uănh nđôi n’hanh mbơh jêh uănh năl mham, dơi an sam ƀŭt kơp dơn râng yŭr mham, sŏk ndơ an nkah ndray n’hanh ntop kơl du đêt prăk hăn trong.

         Ăp nai dak si đă nuĭh yŭr mham an njrăng: măng bah năp nĕ rnôk yŭr mham mô dơi dâk măng; sa đêt đạm, đêt ngi,  mô ngêt ndrănh, bia lor rnôk yŭr mham; nchrăp uĕh săk soan; djôt sam ƀŭt kak rnôk râng yŭr mham. Jêh yŭr mham; mât ndrêt sa, gŭ âm nâm ơm; n’hŭch ăp nău ƀư jâk đah săk soan kơt chưng play, tập thể hình, hao yôk, mô dâk măng jŏ; mô ngêt ndrănh bia; n’hao dŏng sa ăp ndơ kah mham; poăch, klơm, tăp kik, dak toh; dŏng tay ăp dak si ntop sắt lah geh; n’hŭch dŏng ndrănh bia tâm nar bôk năp jêh yŭr mham.

         Nar 14/6 ăp năm lah nar Lam ntŭr neh ntô̆ n’hao ăp nuĭh yŭr mham. Geh ăp nuĭh yŭr mham 40 tơ̆, 50 tơ̆ n’hanh rlău tay yơn khân pơng hôm e nti n’hanh pah kan nâm ơm. Yŭr mham kơl nuĭh lah nău ƀư dŭt di ntô̆ n’hao yor lĕ ngăch kơl ăp nuĭh dôl kop ji, đê̆ đŏng ngăch sŏk tay nău rêh. Nău ƀư têh uĕh nĕ an dơi rêng lam hvi ăp ntŭk, rgop kơl an nău rêh uĕh lăng nău rŏng n’hanh dơi ƀư nău kan bah ăp nuĭh đah nsum mpôl. “Du ntruh dak mham an, du nău rêh gŭ tay”, yor nê lĕ ƀư an ăp kon nuĭh n’hanh lĕ nău rêh jêng uĕh lơn, nău ƀư uĕh lơn.

Yur mham kơl an mô êng knŭng kơl an nŭih dôl ma ji kuet, mô lah hôm kơl an nŭih ji jâk jru geh dâk rêh tay. Yur mham leo nsĭt âk ngăn nau ueh, mô êng đah nŭih ndơn ma hôm n’ăp ma nŭih geh yur ân đŏng. Gay gĭt kloh tay mpeh nau yur mham, yur mham geh khuch tât n’hâm soan đŏng lah mô, kŏ kơt lah mhâm ƀư gay ma geh mham ân kloh. Nai dak si Vũ Thị Ngà, Kruanh krâu kan nchrăp kan rgum, Ntŭk kan yur mham kơl an n’gor Dak Lak nkoch kloh mpeh nau aơ bah nau tâm ôp bah kơi aơ. Jă kônh wa ndrel băl mpôl kâp djăt.

Ơi nai dak si, ntă nŭih tŏng nau dơi yur mham?

Nai dak si Vũ Thị Thu Ngà: Ăp nŭih tŏng nau dơi yur mham, mpeh năm ri ân tŏng ntơm 18 năm tât 60 năm nsum ân bu klô ndrel bu ur. Jâk săk, đah bu ur ri ntơm 42 kg hao gŏ lơn, bu klô ri ntơm 45 kga hao gŏ lơ, mô geh nau ji kơt lah: play nuih, huyết áp, trong sŏ n’hâm, trong proch, khŭng. Mô geh nau ntưp ăp nau ji tâm ntưp bah trong mham kơt lah: HIV, giang mai, viêm gan B, viêm gan C.

Dăn nai dak si mbơh ăp nau mpơl rnôk nau geh vay mâp jêh yur mham?

Nai dak si Vũ Thị Thu Ngà: Ăp nau mpơl bau mâp rnôk jêh yur mham kơl an kŏ kơt lah đê̆ dơm nau geh, tâm rnôk sŏk mham mô lah jêh rnôk yur mham, nŭih yur mham geh nau mpơl saơ ăp nau ji geh tât ji bôk, vay măt, geh rnôk ri ŭch luh hok. Ăp nau mpơl aơ lah nau mpơl knŭng geh du mlât jêh ri plŏ tay nâm ơm. Êng nê, tâm ntŭk ven sŏk mham mra dơi geh mpơl mbâp tâm âk nar.

Gay geh mham ân kloh, nŭih yur mham moh nau nkah lor ma yur mham ơi nai dak si?

Nai dak si Vũ Thị Thu Ngà: Gay dơi ân geh mham kloh ngăn ân n’ăp ma nŭih ndơn ndrel ma nŭih yur ndrel ân nŭih ƀư nau kan nkoch trêng nau kan yur mham kơl an, ri ân geh nau rêh ueh lăng, ngêt sa ân khoa học. Lor ma hăn yur mham nŭih yur ân bĭch hăk tŏng kah, mô ngêt ndrănh, ƀiêr, cà phê, su hât. Jêh rnôk hăn yur mham, nŭih yur ân geh rlu rlau, mô pah kan jâk rgănh tâm 24 mông, ngăn lah đah nŭih ƀĭt ndeh hăn trong ngai ân geh rlu tâm 3-4 nar.

Mpeh nau ngêt sa, nŭih yur mham ân geh sa tŏng kah, ndơ sa ân geh âk vitamin kơt lah play ndrel âk Protein gay ma pă tay rnoh sắt geh roh tâm nrôk mham geh yur kơt lah: puăch ndrôk, tăp djăr, dak toh ndrôk.

  Dăn lah ueh nai dak si!

         Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja