Chôngz lênhx nênhs trâus moz HIV/AIDS nhoz thax tsav tsôngv box mênhx cxưx tsơưs nênhs tâu tu zus thiêz chơưv kho moz

Lơưr Ủy ban Mênhx cxưx, nhiv no, thax tsav tsôngv box mênhx cxưx tsơưs nênhs muôx zuôr xar 1.500 lênhx nhênhs moz HIV yiêz (1/3 hâur co zos mênhx cxưx tsơưs nênhs). Chor nênhs trâus moz yiêz HIV phênhv ntâu zos txix 20-49 shông, zos chor nênhs khưr uô nox chênhr hâur chuôz zis. Iz cxiê lênhx nênhs trâus moz HIV/AIDS zos mênhx cxưx tsơưs nênhs hâur chuôz zis pluôs, chuôz zis zuôr xar pluôs tâu paz txưv xar hôiv yênhx hli. Lơưr Bôv Y têr li hêik pâuz yiêz tiv zix, têx tỉnh tox siêz faz Bắc li Sơn La, Lai Châu, Yên Bái, Thái Nguyên… nhiv no muôx moz HIV siêz đuô 2 jiês pir li kror cxuô hâur têz qơưk. Hâur co, moz HIV/AIDS cux chuôz ndê ntơưv têx qơư tox siêz, đêz đrôngs, chor qơư muôx chôngz tsôngv box mênhx cxưx tsơưs nênhs uô nênhx nhoz.

Uô tsưr ziv côngv têk tir tar zax zênhz, ntâu thax tsav qơư kriz uô cxuô đros têx hâux lưv yax kriê, hêik sơưr đơưk; uô truôx cxiv luôs chính trị ntơưv qơư; thiêz kriz uô truôx jông chor tsaz yênhx, dự án huôv tsar kinh têr, vênhx huôv, xar hôiv. Hâur co, tsoz phưz, chơưv kho trâu chor nênhs moz HIV/AIDS nhoz thax tsav mênhx cxưx tsơưs nênhs tsênhv tâu moz siêz txos.

Txos 7 six sơưr nzor yênhx hnuz, tix lâus Tòng Xênhv Shôngx, mênhx cxưx Hmôngz nhoz jok Láy, xar Tân Xuân, huyện Vân Hồ, tỉnh Sơn La đros 12 lênhx nênhs hâur bê ntơưr chiv zênhk zax zênhz ho tuôx trạm y têr xar chiê hâuk yuôx methandone.

Methandone zos zav yuôx hâuk hlôngr trâu tsơưr muôx zênhk, tâu têz qơưk tso chêi, thôngx cxix txo grêk tsơưs têx phiv liv, phax tar cxax yuôx uô siz cik têx zav moz li HIV, AIDS, viv li lênhx tưs tưz muôx zênhk zax zênhz lơưv mak cux zuôr tuôx hâuk tâu. Tix lâus Tòng Xênhv Shôngx cux pâuz tiêk, txix thâuv hâuk yuôx Methandoen, tix lâus muôx six hơưv txoz cxơưx trâu chuôz zis đuô, tsik xar txos hâuk zax zênhz lơưv:

“Hâuk chor yuôx no mak cux jông mê njil, tsik yuô gênhk, cux hmôngr jông muôx chor yuôx no mak tsiv txov luôx tưs, thâuv ntêx hâuk iz hnuz mak tas muôx 100 cxênhz đêiv, muk uô jos iz hnuz tâu 100 cxênhz lok cux muôz zuôr zax zênhz hâuk tas hur si, tsik sênhv hlo, zuk hâuk chor yuôx no mak têx fôngx zưs lơưr cux tsik zâuv lơưv, lơưr pâuz tiêk zuk hâuk chor yuôx no mak zênhx sir jos chivcov tâu  zênhk lơưv”.

Muôx 30 ntâu shông, taz sik Tòng Thị Hà-huyện Tủa Chùa-Điện Biên tưz uô nênhx đros kror moz no xar muôx 10 shông. Kaz shông 2009, Hà tưz đros iz cxiê lênhx nênhs uô hâux lưv hêik kriê thiêz paz trâu chor nênhs njiz trâus phiv liv li zuk uô đuô luz nênhx, txo grêk tsơưs kror sêiz chor nênhs trâus moz HIV tsik muôx grik. Zênhx cơưv hâux lưv y viv li Hà chiv chir nriêr pâuz têx txux chi lok HIV/AIDS, tsưr ziv phax tar trâu zuk thiêz trâu sơưr đơưk.

“Pov lok six chôngz lênhx pox niêv tuôx qơư njuôk shuôk moz, cux pôngz siêz xưk li zuk thâuv ntêx. Viv li cur xar thâuv co mak lơưr cux xar cov tâu zuk paz thiêz cur tưz đros sơưr đơưk uô hâux lưv hêik kriê, paz trâu lơưr. Thiêz nhiv no mak cur tưz paz trâu lok six chôngz lênhx nênhs lơưv, muôx chor txir nênhs thiêz”.

Zos iz thax tsav qơư muôx chor nênhs trâus moz HIV/AIDS lok six chôngz, têx shông jê lok no huyện Quan Hóa, tỉnh Thanh Hóa tưz sir jos uô côngz xưv yax kriê, sêiz car nênhs muôx zênhk zax zênhz, paz chơưv kho trâu chor nênhs trâus moz HIV/AIDS. Zơưv Nguyễn Văn Do, Trưởng phongx Lox tôngv-Xaz pênhz thiêz Xar hôiv huyện Quan Hóa puz pâuz:

“Yênhxx shông chor nganhx uô hâux lưv no cux xưk li Ban chox kriê mak cux tsưr tsix yax kriê trâu pêx xênhv, sir jos sêiz car jông thax tsav, hêik trâu chor nênhs muôx moz pâuz chiê sir jos phax tar, tsưr tsix uô têx tsưr ziv chiv zênhk zax zênhz, hêik trâu lơưr pâuz phax tar cik moz HIV/AIDS. Txix côngz xưv yax kriê thiêz chor dự án paz tir tar siz cik moz, mak nhiv no sơưr đơưk tưz pâuz tâu têx phiv liv txix zax zênhz. Tiv zix zos txix cxax zax zênhz  uô muôx yưv têx phiv liv lok HIV mak nhiv no tưz tâu txo grêk tsơưs ntâu”.

Tưz tsik zos txo grêk tsơưs têx cêr cxơưx, chor nênhs hmôngr tsik jông nhoz thax tsav tsôngv box mênhx cxưx tsơưs nênhs tsênhv tâu kruôz kriê hlôngr yiêz đuô tsoz chos, tsiêx tu zus; hêik pâuz têx txux chi phax, tar siz cik moz HIV, cik moz txix lênhx niêv trâu mê nhuôv; kror liv hâur chơưv kho ARV nzor trâu nênhs trâus cik moz HIV thiêz pox niêv hâur hnuz nhôngs xênhz zus mê nhuôs. Đros co, ntơưv iz cxiê qơư chơưv kho moz HIV/AIDS thax tsav mênhx cxưx tsơưs nênhs lơưr tsaz yênhx, dự án tsênhv paz hlôngr đuô txix njuôk, kho moz, muôz yuôx tsik zuôr nhiêx txiêx trâu chor nênhs trâus moz HIV chiê thêv nhiêx đhâu bảo hiểm y têr, viv li nênhs moz cux tâu paz sêi, jông thiêz huv đros đuô./.

(Thu Hòa/VOV4-Lik Thox cxêik nhênhv)

Zuôr muôs thiêz nziêk đas luôs lưv tus muôs chêr trâul xưv bluô li chas

Txos iz jiês no, têz qơưk VN cux tsi tâu tâu tso chei trâu chor nênhs muôs pax muôs chêr. Têx li heik co tâu heik tsênhz mênhx ntơưv chei phax tar muôs pax muôs chêr shông 2003. Muôs pax muôs chêr tâu seiz zos hâux lưv iz lênhx nênhs sir zôngv nhiêx txiêx lok sik têx muôx liv txơưr đuô, muôz trâu luôs lưv tus chiê lơưr muôs pax muôs chêr. Hok lênhx tiz nênhs muôs chêr mak lênhl txeik tâu iz phênhv nhiêx txiêx thiêz  têx muôx liv co chiê muôs pax muôs chêr trâu luôs lưv tus txơưr đuô. Li ntơư muôs pax muôs chêr zos têx mak têz qơưk txưr, thiêz muôx chei xưv bluô chor nênhs uô cxâuv. Chei no tâu cui tinhv ntơưv Nghị định 167. Trơưk li Nghị định no, lênhx nênhs zuôr pax zuôr chêr zuôr trâul xưv bluô txix 500 cxênhz đeiv txos iz tsov đeiv. Lênhx nênhs zuôr pax zuôr chêr ntâu jiês đros trâu ntâu lênhx nênhs trâul xưv bluô txix 2-5 tso đeiv. Kuôz zuôv luôs lưv tus txơưr đuô zuôr pax zuôr chêr trâul xưv bluô txix 5-10 tsov đeiv.

Iz chas têx li heik co, zos lênhx nênhs muôs pax muôs chêr mak trâul xưv bluô txix 100-300 cxênhz. Muôs pax muôs chêr trâu ntâu lênhx nênhs zuôr trâul xưv bluô hnhar đuô thiêz muôx têx trâul bluô nhiêx txix 300-500 cxênhz đeiv. Muôx têx cux tso pov, chei xưv bluô nênhs zuôr muôs pax zuôr muôs chêr cux seiz lok pêk tsơưs lênhx nênhs, bluô xav trơưk li tâuz hâu nênhs. Đros thiêz têx lênhx zuôr thiêz muôs chêr fênhx yax zuôr tsi trâul cơư tux mak tsuôk trâul bluô nhiêx xưz. Thâuv ntêx cux tưz muôx jiês muôx têx cui tinhv, lênhx nênhs muôs pax muôs chêr zuôr tsuv trâul bluô lok sâuv: Cơưv shâuv đuô têx tsưr ziv, cêr uô nênhx jông, taz sik cui tinhv no tưz tâu tso tsês lok shông 2013. Zơưv Nguyễn Xuân Lập, Cục tsar cục Phongx phax tar têx nênhs fêv uô cxâuv chei têz qơưk, Bộ Lox tôngv xaz pênhz thiêz XH jênhv tinhv:

“Têx lênhx muôs pax muôs chêr tsuôk trâul bluô hành chính, muôx têx zos bluô nhiêx...., lơưr chei têz qơưk cui tinhv nhiv no. Co zos pêz iz tsưr ziv uô yiêz, tsi uô ntov trâu têx lênhx muôs pax muôs chêr. Nhoz pêz têz qơưk, ntu 2016-2020, ntơưv VN tsi muôx đrôngs tênhz liêz”.

Hok têx lênhx zuôr pax zuôr chêr đros thiêz chor nênhs tsi tâu muôx 18 shông, chei têz qơưk txưr ntov jông têx li heik no. Zuôr muôs chêr đros thiêz lênhx nênhs tsi tâu muôx 18 shông zuôr trâul bluô, tik cêr cxâuv nhoz tux txix 1-5 shôngk, thiêz ntâu yax zos 15 shông tux, cux seiz trâul cxâuv li chas thiêz têx uô zuôv chei ntơư li chas, lơưr cui tinhv ntơưv Grê 329, Bộ luật hình sự shông 2015.

Ciês têx lênhx nziêk đas luôs lưv tus muôs pax muôs chêr mak trâul cxâuv lok six lox. Viv tsi xav hnuz nhôngs, tsi xav zuôr nziêk đas  trâu lênhx nênhs tsi tâu muôx 18 shông lok sik siêz đuô 18 shông, puôr lênhx trâul tik cêr cxâuv. Cui tinhv no tâu uô thiêz heik tsênhz mênhx ntơưv Grê 328, Bộ luật hình sự 2015. Iz chas ntơư, chox cêr, hâuz nziêk chor nênhs zuôr pax zuôr chêr muk trâu chor nênhs muôs pax muôs chêr, chiê zuôr muôs chêr zuôr trâul tik cêr cxâuv nhoz tux txix 6 luz hlik txos 3 shôngk, thiêz hnhar đuô hur si zos txos 15 shôngk tux. Nziêk đas luôs lưv tus muôs pax muôs chêr đros thiêz lênhx nênhs tsi tâu muôx 18 shông lok sik siêz đuô 18 shông, tsuôk zos tsar ndê têx cêr cxâuv lok sik txo grêk tsơưs têx uô cxâuv xưz. Lar heik, six hơưv jê lok no, ntâu lênhx nênhs tưz zôngv têx mạng XH chiê uô têx tsi trơưk chei li heik sâuv, chiê tsi trâul lưv lươngv muôx vax huôv yơưz phơưz, qênhz pov. Trơưk li Luật sư Nguyễn văn hậu, đoanx Luật sư TP HCM, chei txiv ngaz mạng XH tưz muôx cui tinhv xưv bluô têx uô cxâuv co.

“Trơưk li hei txiv ngaz mạng XH cui tinhv, ntơưv grê 8 mak Côx hôiv shông 2018 cux cui tinhv lok têx sir zôngv mạng XH chiê muôs pax muôs chêr, no zos iz kro trâul txưr, thiêz cux seiz uô cxâuv lox lok sik cxâuv mê chiê muôx chei bluô huv đros. Zos tiêk uô ruôr hiêv txos luôs lưv tus, têx uz no mak zuôr trâul bluô trơưk đreiv li chei têz qơưk cui tinhv”./.

(VOV4-Riê Lâux cxeik, nhênhv)