Chox têx lênhx nênhs yuôx jôngr lok ntơưv qơư uô nuv, đros por hưv jôngr

Zơưv Vi Văn Minh, nhoz jok Khe Điều, xã Lưu Kiền, huyện Tương Dương, Nghệ An, tâu choz zok 20ha har jôngr chiê por hưv thiêz tu. Niêx hnuz, canr bôv yuôx jôngr huyện Tương Dương muk txos ntuô zơưv chuôz zis xuz jôngr chiê qênhz yuôx shuôk luôs hâux lưv por hưv jôngr. Ntơưv thax tsav har jôngr tâu choz, zơưv Minh tưz chos ntâu zav shôngz ntông jông, muôx grik kinh tế siêz. Têx ntông hloz huôv jông viv li ntâu zav tsiêx kuk, nôngs têx tưz lok nhoz, lok gâuv uô trâu xuz jôngr nhoz no thâuv tưs cux hnor suôz nôngs, suôz tsiêx kuk kuôx đrông ntưk. Co zos cêr shir phaz trâu zơưv Vi Văn Minh. Seiz jôngr ntông zos tá snro chuôz zis iz zav huv tsiv grê, viv li zơưv thâuv tưs cux xar njôngr, por hưv jôngr cux chênhr zos por hưv zuk chuôz zis têx chuôz zênhx chuôz tas:

“ Cur heik trâu chuôz zis, heik trâu têx mê nhuôv uô jông hâux lưv por hưv jôngr, tsi tiêk por hưv jôngr trâu chuôz zis mak tsênhv vênhv tôngv têx tuz nhuôs sik đros por hưv trâu hur si jêx jok, thâuv tưs muôx têx tuk tsi tsik jông li: Hluôr tơưk cuz jôngr mak tsuv zênhx max muk đros paz tsôngv box hâur jok tuô hluôr tơưk, tsi chiê cuz jôngr”.

Seiz chuôz zis têx tsưr ziv, nuv uô uô ntêx nyuôs hâur por hưv jôngr zos hâux lưv uô jông, ngênhx muôx vax huôv tỉnh Nghệ An tưz tsi so pâuz tâu têx txơưr txar lok hâux lưv sseiz car, por hưv jôngr. Têx qơư yuôx jôngr puôr lênhx tâu phênhz txix 10 lênhx nênhs car uô đreiv luôs hâux lưv yuôx jôngr đros seiz car, por hưv têx jôngr ntông. 10 ntâu shông đhâu, Nghệ An tưz phênhz 300 ntâu lênhx nênhs yuôx jôngr muk trâu yênhx thax tsav, suôv qơư, chuôz tsar muôx 400 ntâu lênhx canr bôv por hưv jôngr, phênhz nhoz trâu ntơưv 333 xã muôx txix 200 ha har jôngr tror zar sâuv. Zơưv Cao Anh Tú, canr bôv qơư yuôx jôngr xã Lưu Kiền, huyện Tương Dương heik pâuz, xar cov tsôngv box njênhs thiêz paz zuk uô tiêr jông têx luôs hâux lưv zok muôz, lênhx nênhs yuôx jôngr hâur thax tsav tsuv tuôr truôx txux chi, tsưr ziv uô nuv, pâuz thiêz seiz hloz txos tsôngv box ntơưv qơư phôngz cxưx cêr nênhx xênhz huôx:

“Pêz tưz muôx tsưr ziv fuô kriê zos tsuv por hưv jông têx jôngr ntông, viv li tsuv zuôr trâus tas nro sơưr đơưk, cxix luôs chính trị cux li tsôngv box sik côngv tês siz chos paz, zuk tsuv vênhv tôngv lơưr uô li chas chiê uô lơưr jông têx chei, cui tinhv seiz car thiêz por hưv jôngr cux li phax cuz tuô cuz jôngr hâur thax tsav”.

Nghệ An nhiv no muôx 6 huyện tox siêz tsi muôx ar uô liêx. Tỉnh tưz choz yênhx cxênhz ha têz trâu tsôngv box hlôngr uô têx kôngz. Txix shông 2009 txos nhiv no, tỉnh Nghệ An choz xar uôx 47 cxênhz ha ar têz trâu tsôngv box. Thâuv luz cheix hlơưr têz, canr bôv yuôx jôngr tsuv muk qênhz shuôs, đros tsôngv box phax tir thêir tsi chiê hluôr tơưk txeik cuz trâu têx har jôngr nhoz jê iz ndis. Zơưv Võ Sĩ Lâm, Hạt tsar hạt yuôx jôngr huyện Tương Dương, Nghệ An heik pâuz, cheix ntux kruôr zôngx ziv muôx hluôr tơưk txeik cuz jôngr tâu xav tinhv zos txix hli 4 txos hli 7 niêx shông. Qir tiv hluôr cuz jôngr phênhv ntâu zos tiv tsi tiz jông seiz hluôr tơưk thâuv hlơưr têz, lok sik suô têx blôngx kruô hâur xuz jôngr hlơưr:

“Tsưr ziv pêz moz siêz txos uô ntêx hlo zos luôs hâux lưv yax kriê trâu tsôngv box gra siêz tsưr ziv jênhv pâuz lok sâuv sir zôngv jôngr ntông tâu choz hâur ntor luôx, tu, por hưv jôngr heik cxuô, hâur ntơư muôx ntor luôx uô liêx têz thiêz suô têx blôngx kruô, tâux kênhz hlơưr chiê jôngr ntông. Fuô kriê tsôngv box uô li chas cov pâuz tâu têx tsưr ziv qêz suô têx tâux kênhz, blôngx kruô trơưk tsưr ziv, cui tinhv chiê qênhz shuôs, tir thêir hluôr tơưk tsi chiê txeik chis cuz trâu têx xuz jôngr nhoz jê iz ndis ntơư”.

Đros thiêz têx sir jos tso têx lênhx nênhs uô hâux lưv yuôx jôngr lok paz ntơưv qơư hâur por hưv jôngr, six hơưv đhâu, tỉnh Nghệ An tưz por hưv tâu jông zuôr xar 950 cxênhz ha har jôngr, paz tuôr truôx thiêz huôv tsar ntâu têx shôngz ntông, chiv xênhz đrox tsuôs njuôz vor tox trôngz câuv har ntơưv Nghệ An ndê txos 50% ntâu; Uô tâu jông hâux lưv pâuz têx mông thiêz đơưk uô tâu zênhx max têx uô cxâuv lok sâuv seiz car, por hưv jôngr ntơưv têx suôv qơư zôngx ziv muôx hluôr tơưk txeik cuz hâur thax tsav. Lưv lươngv yuôx jôngr hâur thax tsav txix têx nhân viên txos canr bôv seiz car thâuv tưs tưz seiz car, qênhz shuôs njôngr luôs hâux lưv co. Zơưv Bạch Quốc Dũng, Phưv chi cục yuôx jôngr Nghệ An heik pâuz:

“ Phênhv ntâu zos têx lênhx yuôx jôngr nhoz đreiv hâur thâx tsav qơư qênhz shuôs. Hur si têx hâu nov lox cux tsi so muk qênhz yuôx, qênhz shuôs. Yuôx jôngr hâur thax tsav zos lênhx buôk ti por hưv têx jôngr ntông, qênhz shuôs, pâuz tâu têx xuz jôngr”./.

                             (TTT-Riê Lâux cxeik, nhênhv)

Tsưr ziv chơưv kho moz tso jik thax jông tiv zix nhiv no zos li chak?

Tso jik thax zos 1 hâur 4 “zav moz” sâuv ntiêx têz nhiv no. Moz tso jik thax muôx yưv zos nkrik đêx, hâuk ntâu đêx, nox ntâu taz sik pôngz cir. Phênhv ntâu nênhs moz tsik pâuz tiêk zuk moz tso jik thax thâuv muôx yưv li: Kror muôs tsik yuô pov cêr, đis muôs; tơưr grêix zôngx ziv trâus moz vôngk, trâus saz ntêr thiêx jông; tơư tơưs plêz, nti tơưr, lưx tsuv txiêr por tsês; moz trâuv; moz hâur siêz, moz hlưz hâu…txơưr txar muôx yưv tiv sâur nyar ndê siêz, đros hlôngr yiêz đuô lipid, trox hâur nyar, uô lênhs plơưr trâus cxơưk.

Moz tso jik thax chôngz nênhs:

Lơưr WHO-tsưr tsix y tế ntiêx têz li thôngz sâu, chor nênhs trâus moz tso jik thax shông 2014 ndê txos muôx 422 triệu lênhx, siêz đuô 4 jiês pir li shông 1980. Yênhx tiv USD tưz tâu yưv pênhr chiê chơưv kho txo grêk moz tso jik thax, taz sik cux nhoz hâur chor zav moz zôngx ziv trâus tuôs hâur ntu nhiv no. Cán bộ tsưr tsix y tế ntiêx têz ntơưv Việt Nam-zơưv Lại Đức Trường puz pâuz: chor nênhs trâus tuôs chôngz đuô 3 jiês tiv moz HIV-AIDS, siêz đuô 10 jiês moz uô cuz uô no. Ntơưv Việt Nam, hâur 10 shông njuôk xav nênhs moz tso jik thax tưz chuôz ndê oz jiês.

Iz cxiê kror tsuv pâuz hâur chơưv kho moz tso jik thax

Chiê chơưv kho moz tso jik thax tsuv pâuz nox hâuk, tuôr chiê hnhar cir huv đros trâu hâuk lok sik cxax yuôx.

Nox hâuk: Viv yênhx luz chêr huv đros trâu cxuô zav nox sik txơưr, viv li nênhs moz tso jik thax tsuv xav trâu zuk tsưr ziv nox hâuk cov huv đros, paz truôx tuk thax njêr hâur nyar, nox ntâu txir ntông, jâuz hur, chor zav nox muôx tsơưr pưr, tsơưr xơ thiêz muôx tsơưs trox. Nox tsơưs grêix, zav nox hmôngr thiêz kaz jiz.

Cơưv shâuv: Uô thể dục thể thao tsơưs tiv zix 5 hnuz iz ciêz thiêz tsơưs tiv zix 30 phênhz iz hnuz, paz txo grêk năng lượng, chuôz ndê luz đros chêr đros Insulin đuô thiêz chuôz cxaz muôz thax njêr trâu hâur chor nyar.

Sêiz kaz lênhs nyar: Khov trâu qênhx shênhx moz mak tsuv muôx sêiz kaz têx lênhx nyar huv đros; nhoz ntu nhiv kruôr kho lok sik hlôngr đuô yuôx tsuv sêiz kaz yênhx hnuz. Txos thâuv truôx tuk tsuv tâu qênhz yuôx yênhx ciêz.

Sêiz kaz lênhs nyar tsik so zos tsưr ziv jông tiv zix chiê taz por lênhs nyar tsik so nhoz hâur phênhv ngaz tuk.

Khov sêiz kaz jông lênhs nyar mak nênhs moz pâuz tâu luz chêr huv đros trâu cxuô zav nox, hâuk, yuôx, cơưv shâuv…chiê txix co tsuv kho đuô huv đros.

Đuô li, đhâu 3 hli, nênhs moz tsuv tâu njuôk shuôk tsik so HbA1C chiê pâuz tâu tsênhz chêx cur thiêz tsưr ziv chơưv kho. Zos HbA1C ndê, mak tsuv tâu kho đuô yuôx hâuk thiêz nox hâuk./.

(Thu Thùy-Lik Thox cxêik nhênhv)