Tsu Xênhv Zax uô bluô nux txix hâur chor har jôngr lâul

Chos tsoz chos txir hơưk hâur har xuz ntông, zơưv Tsu Xênhv Zax puz pâuz: Ntu đrav ntêx, thâuv têz qơưk txưr tsoz chos zax zênhz, zơưv chuôz zis đros pox nhuôs hâur jêx jok hlôngr têx ar têz chiê chos blêx, chos poz cưk thiêz khơưk đê têx txir tuôz ziz chox muk muôs, txơưv tưz lok six sir jos, taz sik sâu tâu nhiêx txiêx tsơưs, cêr yêiz pluôs thâuv tưs cux đros đrêiv luz nênhx.

Shông 2005, hâur iz jiês tuôx nox tsiêz đros pox nhuôs jok Pa Cư Sáng, iz lênhx cán bộ hâur đoanx côngz xưv tỉnh hêik kriê: ntơưv no lok six huv đros chiê chos txir hơưk, cê huôv tsar tâu kinh têr, cê por vêv tâu jôngr ntông. Pâuz tâu li hêik co, đhâu iz ntu tsik ntêr tov kaz, zơưv tưz muk trâu xar Nậm Xé, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào  Cai chiê nriêr zuôr tsoz chos txir hơưk chox lok chos:

“Muk txos Nậm Xé cur pov lơưr tsưr ziv chos thiêx lok kriê trâu pox nhuôs tsưr ziv chos txir hơưk. Cur muk sêiz shuôk tas nro têx liêx têz lơưr tưz sâu thiêz sêiz sêz ar kruôr lok nông; đhâu co lơưr tsês trâu cur iz chor hâur pâuk tưz txiêr txâuk 1 hnaz tsax chiê cur gra lok muôz trâu pêx xênhv chos”.

Txos nhiv no, zơưv 3 ha ar têz chos tsoz chos txir hơưk hâur har xuz jôngr ntông tưz huôv njuôz jông. Đros co, zơưv tsênhv chos 2 ha txir tuôz ziz txuôk chês; tu zus tsiêx cxu, kêiz ol muôx yênhx châuv tuk…Khov co, iz shông, zơưv chuôz zis sâu tâu txix 200-250 triệu đêiv nhiêx.

Lok tsoz chos txir hơưk, zơưv tsu puz pâuz, zav tsoz chos no lok six zôngx ziv chos, tsik tas ntâu đas jos tu. Tsoz chos txir hơưk, đhâu thâuv sâu đê txir tas, tsuv txiêr tus car lâuk  por tsês trâu hâur ar cov đrox tuôx tsik tâuk, viv li tsik tas ntâu six hơưv, đas jos uô đoz nthuô đrox.

“Txix thâuv cur chos txos nhiv no zos 14 shông lơưv mak cur nhiêv đuô hur si zos chos txir hơưk, đas jos khưr uô mak tsơưs đuô chos blêx, chos poz cưk. Tsik zuôv qir, tsik zôngv zuz nôngz ntâu, zuz mak zuk chiv chir uô zuk thiêz zuk chos tâu tsuôk tu hâur 2 shông xưz, txos shông tiv 3 mak txi txir lơưv, txix thâuv txi txir jông sâu lơưv mak cux tsik khưr luôx tưs”.

Pov tâu tsoz chos txir hơưk huôv hloz jông, zơưv tsu Xênhv Zax cux sir jos hêik kriê thiêz paz ntâu ziv chuôz zis hâur jok, hâur xar chos zav tsoz chos no; tiv zix zos yax kriê cxuô chuôz zis tsik muôs têx txir hơưk mok; tsuv tu txos thâuv siêr mav li sâu đê muôs thiêx tâu gri siêz. Đhâu co, ntâu ziv chuôz zis cux muôx sâu tâu yênhx puô triệu đêiv iz shông, paz cxuôv yêiz thiv pluôs, muôx luz hlôngr yiêz jux juk.

Zơưv Chư Xênhv Thox, Chủ tịch Hôiv nôngx mênhx huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La puz pâuz, nhiv no zơưv tsu Xênhv Zax li tsưr ziv uô kinh têr tưz tâu kriz uô đêz đar txos trâu 5 xar hâur thax tsav huyện, zos Tà  Xùa, Háng Đồng, Xím Vàng, Làng Chiếu thiêz tiv zix zos ntơưv xar Hang Chú, 100% chor jêx jok puôr lênhx chos tsoz chos txir hơưk:

“Tsưr ziv no nhiv no tưz muôx chuôz zis jông xưk li zơưv Tsu Xênhv Zax chuôz zis sâu tâu muôx 200 triệu đêiv iz shông, ntâu ziv chuôz zis txơưr đuô tưz sâu tâu muôx 100 triệu iz shông. Shông no gri txir hơưk tsênhv tâu muôs 26 cxênhz đêiv iz cir txir nhôngk, pox nhuôs mak lok six shir phaz, njênhs njôngr tiêk tsưr ziv no ziv hnuz ziv tâu uô cov huôv tsar đuô”.

Shir phaz đros luz nênhx yiêz, pêx xênhv xar Hang Chú, huyện Bắc Yên cux xar njôngr cov tâu paz lok khoa học kỹ thuật thiêz muôs tâu hax huv trâu chor doanh nghiệp sâu zuôr hax huv, tiv zix zos tsov cưv txos công nghệ tsês chiê đhâu sâu đê; uô tâu li co, pox nhuôs têx hax huv thiêz txir hơưk thiêx li zuôr huôv tsar tâu truôx jông thiêz paz trâu pox nhuôs hlôngr yiêz luz nênhx./.

(Trấn Long-Lik Thox cxêik nhênhv)

Por hưv tsês têx txux chi vênhx huôv jông tsi chiê pôngz plox, tsôngv box heir nênhs tsơưs tsưr ziv, siêz xar li chas?

Cxuô heir nênhs tsơưs têx txux chi cêr nênhx vênhx huôv jông thâuv nzor iz hnuz trâul pôngz plox jux juk (đros lưv tus hnar luôs heir nênhs li têx tsôngk tril yo, uô trơưk luôs cêr nênhx vênhx huôv, têx chei hlôngr yiêz, jux juk tsi pâuz heik zuk heir nênhs lul......) tsênhv muôx nhoz ntâu zav nênhs hâur luz nênhx xênhz huôx niêx hnuz, nhiêk txơưr nhiêk tsi siz thôngx, lar heik zos 16 heir nênhs lok six tsơưs li: Si La, Ơ Đu, Brâu, Rơ Măm, Pu Péo, Cống, Mảng, Bố Y, Lô Lô, Cờ Lao, Ngái, Lự, Pà Thẻn, Chứt, La Ha thiêz La. Txix cxuô heir nênhs têx lul heik, chuôz zênhx zôngv hâur luz nênhx niêx hnuz, txos trâu cxiv uô vax tsêr nhoz, chei đaz kruôs hâur luz nênhx XH (nox yôngz cok, ntênhs moz ntênhs tuôs....) nhiêk chox nhiêk, nhiêk uô txơưr nhiêk jông tsi siz thôngx tsênhv tsơưs tâu tuôr tsês, hlôngr trâu co zos uô trơưk têx zav nênhs muôx chôngz nênhs li têx txux chi vênhx huôv. Txix têx li heik no zuôr uô muôx têx tsi jông, lax txar jav tâu, tsi tiêk zos têx txux chi vênhx huôv jông thâuv nzor ntơư trâul pôngz plox, mak tsênhv muôx têx tsi jông txos kinh tế-XH, uô iz cxiê heir nênhs tsơưs trâul pôngz tas zuk txux chi, vênhx huôv tuôr tsi tâu chiê.

Thủ tướng Chính phủ tưz tso tơưv Quyết tinhv sôr 1270/QĐ-TTg hnuz 27/7/2011 lok sâuv cir ntơưr “Por hưv, huôv tsar cxuô heir nênhs tsơưs VN têx txux chi vênhx huôv txos shông 2020”. Txơưv tiêk luôs hâux lưv por hưv tsês chiê cxuô heir nênhs tsơưs têx txux chi vênhx huôv jông tưz tâu cxuô ngênhx muôx vax huôv thiêz hâu nov ntơưv qơư moz siêz txos, taz sik tsênhv uô tsi tâu tâu jông, qir tiv phênhv ntâu zos muôx tsi txâuk nhiêx txiêx. Iz zav li tsôngv box Si La ntơưv jok Seo Hai, nhoz xã Can Hồ, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu, muôx 60 chuôz zis, zuôr xar 300 lênhx nênhs. Têx shông jê lok no, tâu têz qơưk paz max huôv tsar uô nox uô hnar, tsôngv box jok Seo Hai luz nênhx tưz jux juk truôx tuk. Taz sik lơưr têx txux chi uô si lov jêv, tsôngk tril yo hnar tưz jux juk trâul pôngz plox tas, tsi yuô muôx lênhx tưs pâuz nthuôr uô têx txux chi vênhx huôv uô si lov jêv, tsi pâuz xơưs têx tsôngk yo hnar.... Pos Hù Thị Xuân-Iz lênhx tsênhv khơưk tâu chiê, pâuz sênhr suôz heik zuk heir nênhs têx suôz gâux, cưr cxiêx nhoz hâur jok tưz zok nriêr, kriê têx txux chi ntơư trâu cxênhx hluôk đros por hưv thiêz nthuôr uô si lov jêv chiê sđ đros pâuz, đros tuôr tsês tsi chiê pôngz plox. Taz sik chiê uô trâu chor tuz nxeik hluô nhiêv thiêz paz cxênhx hluôk pâuz tsênhz tâu zuk hâux lưv zov chênhr hâur por hưv, tuôr tsês zuk heir nênhs têx txux chi cêr nênhx vênhx huôv jông mak pos Xuân heik li no:

“Pêz tsi pâuz ntơưr, cux tsơưs tâu siz chuôs njiz đros luôs lưv tus, lưv heir nênhs, nhiv no pêz têx txux chi vênhx huôv ho iz hnuz trâul pôngz plox jux juk, kho thiêz cxiv uô đuô mak tsi muôx pênhr. Têz qơưk sir jos đros tsôngv box moz siêz txos, xar tsưr ziv chiê uô li chas cov por hưv tâu têx txux chi cêr nênhx vênhx huôv jông co”.

Hâur cxuô heir nênhs nhoz Hà Giang, nênhs Clao zos iz hâur têx heir nênhs lok six tsơưs nênhs. Pos Hầu Thị Sử, nhoz jok Tòng Chứ, xã Sính Lủng, huyện Đồng Văn heik pâuz, nhiv no jok Tòng Chứ tsuôk muôx 6 hâur 43 chuôz zis zos tsôngv box Clao, taz sik lơưr cux tsênhv tuôr tâu chiê zuk heir nênhs têx txux chi cêr nênhx vênhx huôv jông li: Tsôngk tril yo hnar, txux chi heik gâux, heik cưr cxiêx thâuv nzor..... Taz sik, pos Sử cux heik li no, viv uô nênhx nhoz siz shơưk đros iz cxiê heir nênhs txơưr, lơưr têx txux chi ntơư zuôr zôngx ziv trâul pôngz plox, viv li têz qơưk tsuv moz siêz txos đuô têx li heik no:

“Xar cov têz qơưk kriz lớp kriê txux chi tsưr ziv uô têx hâux lưv li: Hiêz tơưz, xơưs tsôngk tril yo hnar trâu tsôngv box, kriê sênhr suôz heik gâux, heik cưr cxiêx trâu chor tuz nxeik hluôk. Paz max cxiv uô iz luz tsêr vênhx huôv ntơưv iz qơư tưs cov truôx chiê px sđ tâu tuôx ntơưv co siz chuôs njiz, sik cơưv shâuv têx tsưr ziv uô nox uô hnar. Chor lâuk pâuz sênhr suôz heik têx gâux mak kriê trâu chor hluôk.... Txos tsiêz tâu siz zâuv tuôx co uô si lov jêv, kriê têx txux chi vênhx huôv jông trâu chor tuz nhuôs cơưv shâuv”.

Pu Péo zos iz hâur têx heir nênhs uô nênhx nhoz ntêr yax ntơưv thax tsav tox siêz, tỉnh Hà Giang, phênhv ntâu zos nhoz trâu xã Phố Là, thị trấn Phó Bảng, huyện Đồng Văn thiêz têx xã: Sủng Tráng, Phú Lũng (huyện Yên Minh) thiêz iz cxiê tsơưs lênhx zos nhoz huyện Bắc Mê. Txix thâuv ntêx txos nhiv no, têx suôz sênhr heik gâux, cưr cxiêx, têx chei đaz kruôs, txi jôngr ntông, nox yôngz cok, txi liêx têz...cux tâu nênhs Pu Péo tuôr tsês chiê jông. Lar heik, tsôngv box tsênhv muôx hur si iz luz tsêr cxiv uô li chor lâuk thâuv ntêx têx tsêr, nhoz hâur iz luz vuôk har, 2 saz zos trôngz siêz thêir ndis ntơưv Phố Là thiêz, têx faz nja tsêr, yar tiêx, cêr muk trâu luz tsêr co puôr lênhx zos muôz ar luôx, poz jêz puôz thiêz puô hur si. Têx nja tsêr ntơư nhiv no tưz poz vâu tsi jông tas. Zơưv Củng Phủ Vần- lênhx txir ndâux txir luk hâur jok Chúng Trải, xã Phố Là heik, zos tâu por hưv, luz tsêr no zuôr zos tsôngv box Pu Péo iz zav côngz trênhx lâuk jông:

“Thax tsav luz tsêr lâuk mak nhiv no tưz puôk tsuôx, tsi jông tas lơưv, plas tsêr cux tsênhv muôx nhoz co. Pêz xar heik trâu Đảng, têz qơư paz max nhiêx txiêx chiê cxiv uô, kho đuô chuôz xênhv luz tsêr lâuk no, cux zos nênhs Pu Péo li tsêr  uô trơưk chor lâuk đrav ntêx têx txux chi cxiv uô vax tsêr”.

          Nênhs Brâu zos heir nênhs muôx lok six tsơưs nênhs hâur pêz têz qơưk, tsuôk muôx 400 ntâu lênhx nênhs thiêz puôr lênhx nhoz ntơưv jok Đắc Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum. Trơưk li zơưv Thao La, lênhx txir ndâux txir luk hâur jok, têx shông đhâu tsôngv box tưz tâu têz qơưk yưv pênhr cxiv uô tsêr Rông, zuôr têx đruôl tôngx nxêz tôngx, taz sik uô tsi tâu tâu trơưk li tsôngv box tsưr ziv, siêz xar. Zơưv Thao La tsưr ziv mak xar li no:

“Thâuv ntêx, nênhs Brâu tsêr Rông zos nhoz hâur đruôz đraz, iz ndis zos têx tsêr nhoz. Khov Đảng, têz qơưk moz siêz paz max cxiv uô”.

Txos nhiv no, iz cxiê heir nênhs têx txux chi vênhx huôv jông thâuv nzor zuôr zôngx ziv trâul pôngz plox. Hâur co muôx nênhs Tu Dí (iz phênhv hâur lơưr heir nênhs Bố Y) uô nênhx nhoz ntâu ntơưv huyện Mường Khương, tỉnh Lào Cai. Tiv khiêr têz qơưk ntâu muk nhoz trâu uz trâu no thiêz lơưr luz nênhx xênhz huôx nox nhoz, nênhs Tu Dí tưz jux juk tsi ndo tas zuk heir nênhs têx lul heik. Zơưv Lồ Phủ Dìn, nhoz xã Thanh Bình heik:

“Nhiv no pêz lul heik tưz tsi muôx lênhx tưs pâuz heik lơưv, chor lâuk pâuz mê njik xưz. Kror cur xar njôngr nhiv no zos, por hưv zuk têx lul heik, xar chiê Bộ vênhx huôv muôx têx tsưr ziv nhênhz chơưv, tâus kriêr, paz max nhiêx txiêx chiê tror cxiv uô, muôx đuô zuk heir nênhs li lul heik”.

Grê 5 Hiến pháp shông 2013 sâu nhav: “Têz qơưk Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam zos cxuô heir nênhs uô nênhx nhoz hâur VN li têz qơưk thôngx ziv. Cxuô heir nênhs muôx vax huôv siz luôs, sik thôngx siêz, siz hluz siz paz, sik đros huôv tsar; txưr tsi khênhr heir nênhs no shênhx heir nênhs tov, iz tus uô tsi jông trâu iz tus. Têz qơưk lul heik zos lul Choz Tsiz. Cxuô heir nênhs muôx vax huôv, tâu chei zuk heik zuk heir nênhs têx lul, ntơưr sâu, tuôr tsês zuk heir nênhs têx txux chi vênhx huôv, cêr nênhx phôngz cxưx jông thâuv nzor. Têz qơưk uô lơưr tsênhv chei huôv tsar hur si thiêz muôz jông six hơưv chiê tas nro cxuô heir nênhs tsơưs sir jos sik tưr đros luôs lưv heir nênhs uô nox uô hnar, sik đros têz qơưk huôv tsar, vav mênhx”. Chênhr viv li ntơư, têx lênhx hlôngr njêx muôs 16 heir nênhs muôx jênh sôr tsơưs đuô 10 cxênhz lênhx nênhs li têx lul heik, thix ziv, tsưr ziv yưv pênhr paz zos zov chênhr thiêz zuôr trâul txos, no zos qơư paz trâu cxuô bộ, cxuô ngênhx, cxuô thax tsav qơư nhênhz chơưv chiê ziv hnuz tsôngv box sđ ziv tuôr tâu, por hưv truôx tsês zuk heir nênhs li txux chi cêr nênhx vênhx huôv jông tsi chiê pôngz plox./.

(Giàng Seo Pùa-Riê Lâux cxeik, nhênhv)