Hết Chá-Hêir nênhs Thái đơưz Mộc Châu li

ntênhk hôiv vênhx huôv jông

Ntênhk hôiv Hết chá tâu hêir nênhs Thái đơưz ntơưv xar Đông Sang, huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La tsưr tsix chiê ndo txos lênhx txir nênhz tưz paz chơưv kho moz trâu sơưr đơưk hâur jok. Lơưr zơưv Vì Văn Phịnh, nênhs tuôr chiê têx vênhx huôv ntênhk hôiv Hết Chá ntơưv no puz pâuz: “Txix thâuv nzor lok hêir nênhs Thái lok six pluôs, ho uô nênhx nhoz đêz đrôngs, têx qơư tox siêz viv li zuôr tsik tâu yuôx lok kho moz. Lơưr hu txir nênhs tuôx uô nênhx sêiz kho đros trâu zôngv yuôx njuôz chiê kho moz tưz paz trâu lơưr jông moz. Chor nênhs moz co thâuv tâu kho jông moz tưz thor uô txir nênhs mê nhuôs puôs chiê uô tsâus txos txir nênhs tưz paz lơưr chơưv kho tâu jông moz.

Hêir nênhs Thái đơưz Mộc Châu li ntênhk hôiv Hết Chá tsik so tâu tsưr tsix trâu hli 3 zax lix (zos hli 2 zênhz lix) yênhx shông. Six hơưv tsưr tsix tsik so zos chor hnuz thâuv kaz hli 3. Iz chuôz xênhv hêir nênhs Thái zuôr sơưr tsưr tsix iz shông thiêz tsik so tâu tsưr tsix ntơưv nênhs sơưr thơưx chuôz xênhv co tsêr. Zơưv Vì Văn Phịnh puz pâuz:

“Hâur jok muôx 4 chuôz xênhv txi côngv, lơưr siz hlôngr uô tsik so. Xưk li shông no chuôz zis no uô mak shông tov kaz tsik uô lơưv chiê chuôz zis txơưr đuô uô. Muôx chôngz mê nhuôs puôs tiv zix zos chuôz zênhv Vix. Txos thâuv hli oz mak uô, chor nênhs txơưr đuô mak lok paz trâu nênhs uô, zos muôx lênhx zơưv lãm zos nênhs paz zuk uô têx hâux lưv”.

Ntênhk hôiv Hết Chá muôx oz phênhv zos: Ntênhk thiêz hôiv.

Phênhv ntênhk mak tsuv bax iz tsoz nxông zos iz tuk shôngz lox, ndax thiêz tâu xêir hnuz nhôngs jông chiê gra lok tsêr. Iz ndis tsoz nxông tâu njiê têx car ntông, shôngz zâu chiê đêi cxuô zav caz, nxuôv, nênhl, fuôx, tâuz njênhz, pax…tâu uô txix têx shôngz, ntông, ntơưr, ntâuz xor…đros co zos têx đruôk, tos shôngz hu uô xảng chá. Hâur co xảng chá mak muôx oz zav (zav lox zos oz zar tos trax shông lox luox iz zav; zav zâu zos ziv zar tos trax shôngz lox luôx iz zav). Chor nênhs cxaz chuôz ntênhk muôx iz lênhx txir nênhz zos nênhs uô chênhr, iz lênhx nênhs yuôx trax thiêz chos nênhs paz hâux lưv (muôx nênhs lâul, nênhs tiêr nênhs, chor nênhs hluôk tsik tâu muôx pox niêv). Iz kror tsuv muôx hâur phênhv ntênhk thiêz co zos luz tsuv thiêz cxuô zav chiê txi côngv. Tsuv muôx 2-2,5 cir cxur, oz luz ntiv, oz nhiêx đơưz, 5 luz tênhz zâu thiêz oz luz tênhz lox, oz luz kê kêiz, oz traz triêv ntax njiê trâu hâur oz luz ntiv cxur…Chiê kriz uô ntênhk mak txir nênhz tsuv lêis pox côngz zơưv côngz. Thâuv lêis tiêr thiêz cxuô zav tưz tâu bax tiêr mak chor tuz nhuôs lok sik chor nênhs muôx moz tâu txir nênhz kho jông moz thiêz tâu chêi muôz cxuô zav muk txi côngv, uô lênhx txir nênhz co tsâus.

Đhâu phênhv ntênhk zos phênhv hôiv hêik tơưv tsôngv box Thái luz nênhx xênhz huôx yênhx hnuz, đros ntâu kror tâu piêr tơưv li: iz jiês muk zok tsiêx, iz jiês muk cxov njêl đrav đêx, kriê tưv lêix liêx…đros chor nênhs cxaz chuôz muôzz txix 20-30 lênhx nênhs tror sâur. Sơưr đơưk sik đros nriêr iz ndis tsoz nxông, paz muôx cêr lov jêv, shir phaz xưk li kror hêik kriê tưv lêix liêx li no:

“Tưv muk cov ndax, pâuz lêix têz tsưr tsêr thiêx nhiêv, pâuz lêix liêx tsưr tsêr thiêz hluz, hok tsik li mak chox muk muôs. Đhiê muk jêk đrav kaz mak muôx tsor, đhiê muk jêk pêv tox mak muôx jax. Muk tsik zos mak moz chax đaz…”.

Đros co, Ntênhk hôiv tsênhv muôx lok six ntâu zav uô si cxôngx nzor, vênhx huôv, vênhx nghệ mênhx cxưx jông. Taz sik, kror zơưv Vì Văn Phịnh xar njôngr zos nhiv no chor nênhs pâuz uô têx tsênhv njiêz, hâur co muôx uô cxuô zav đêiv trâu tsoz nxông thiêz uô hâur ntênhk hôiv yuôr tsik chôngz nênhs lơưv. Zơưv cux tưz lok six sir jos tuôr chiê,  taz sik cux zuôr tsik ntêr. Viv li, zơưv vav tiêk tiv phaz zuôr muôx tsưr ziv , paz nhiêx txiêx chiê yax kriê, kho đuo têx kror tsik jông, puôk tsuôx phưx vưv trâu ntênhk hôiv. Zơưv Vì Văn Phịnh puz pâuz:

“Phênhv ntâu zos nhiêx txiêx chiê kho đuô têx kror tsik jông, xưk li zuôr xor, ntiêr nênhs uô. Cux zuôr tsux tsir yênhx iz hnuz chiê tas nro têx tuz nhuôs sơưr đơưk sik đros uô, co cux zos iz tsưr ziv chiê yax kriê thiêz tuôr chiê. Cur cux tsuôk pâuz uô mê njil têx ntênhk hôiv xưz hok yuôr ntâu kror kỹ thuật mak lax uô hênhr thiêz tas ntâu six hơưv. Viv li pêz cux hêik thor muôx nhiêx paz uô têx co”.

Ntênhk hôiv Hết Chá zos hêir nênhs Thái đơưz Mộc Châu li iz kror vênhx huôv, phôngx cxưx jông, muôx tsiv gri sik côngv côngv thôngx. Ntênhk hôiv zos jiês chiê pox nhuôs uô truôx jông đuô cêr sik congv siêz, sik côngv jêx jok, cxiv tsa luz nênhx tsâu sor, shir phaz đuô./.

(Lik Thox cxiv sâu thiêz cxêik nhênhv)

Lênhx hluôk tuz Sê Đăng moz siêz lus nhênhz chơưv, đhok uô zuk heir nênhs têx  trax.

(Tiếng động hiện trường, thẩm âm)

Đrâuv mâuv câuv ntơưv luz tsêr nhoz Têrêsa hâur khuôn viên, TP Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắc Lắc, iz paz hluôk tsênhv moz siêz lul jêis, đhok uô cov tiêr luz trax T’rưng. Đhâu tix lâus Tis-Lênhx hluôk tuz nênhs Sê Đăng, iz lênhx hâur paz tuz nxeik uô cêr lov jêv ntơưv luz tsêr Têrêsa li têk txơưx jêis, đhok trax, têx zar shôngz tưz jêis, đhok uô tâu trax, yuôz đror. Cê uô, Tis cê kriê trâu 2 lênhx nhuôv zâu. Xênhz shông 1993, nhoz jok Hằng, xã Ea Ui, huyện Krông Pắk, tỉnh Đắc Lắc, Tis tuôx nhoz ntơưv luz tsêr no txix thâuv tsênhv cơưv ntơưr cxênhx iz. Sơ Nguyễn Thị Thuận, seiz car luz tsêr Têrêsa heik pâuz, đhâu thâuv cơưv tas ntơưr phưv thôngz, Tis tâu têx fâux, niêv nzơưv ntơưv luz tsêr co heik kriê muk cơưv txux chi tsưr ziv uô trax thiêz lok kriê trâu têx zâu ntơưv luz tsêr no. Sơ Nguyễn Thị Thuận pov Tis muôx txux chi tsưr ziv lok six jông viv li chiê Tis uô siv zav trax Tây Nguyên co:

“Tis muôx txux chi tsưr ziv jông cơưk, iz tsưr ziv lok sâuv têx trax. Txix thâuv tsênhv zâu tuôr trax ntâuk ntơưv têk, txơưv lênhx nênhs tưs sênhr suôz heik jax gâux tưs lok Tis cux ntâuk tâu trax trâu lơưr heik hur si. No zos iz kro mak tsi zos lênhx tưs cux uô tâu, viv li pêz xar muôz six hơưv trâu nưk chiê huôv tsar uô trơưk zul txux chi tsưr ziv jông ntơư”.

Zuôr xar iz shông nriêr pâuz, shâuv jêis thiêz đhok uô têx trax txix chor lâuk, têx lênhx txơưx jêis uô trax txux chi tsưr ziv, Tis tưz chiv chir jêis, đhok uô tâu gơưv trax poz jêz, txos trâu têx trax txơưr đuô li: T’rưng, trax buôx...... Cê jêis, đhok uô, Tis cê cơưv shâuv tsưr ziv yuôz, zôngv têx trax txơưr đuô. Tis heik, tiv tsi tâu đhâu lớp cơưv lok têx txux chi co, viv li tix lâus tưz tsi yuô tâu muôx tsưr ziv yuôz thiêz zôngv têx trax. Tix lâus tsênhv chiv chir cơưv nzir têx tsưr ziv yuôr trâus chiê kho iz kro mê njik têx uô tsi tâu tâu, iz chas ntơư muôx nzir tsưr ziv chiê kriê trâu têx zâu nthuôr uô cêr lov jêv:

“Cur pôngz iz shông nhênhz chơưv thiêz zok nriêr chiê muk trâu cxuô qơư njiz têx lênhx txơưx đhok uô trax thiêz zok nriêr têx shôngz jông uô trax zos chênhr. Đhâu ntơư cur mav qir max mav jêis uô siv, xuz thơưx zos trax poz jêz. Đhâu uô tâu zav trax no mak cur thiêx qir uô hur si têx trax txơưr đuô. Hâur six hơưv uô, cur cux njiz lok six ntâu phiv liv li: Jêis, tho têx kror. Taz sik đhâu seiz thiêz pov ntâu têx kênh, chor lâuk tsưr ziv uô, mak têx phiv liv ntơư cux jux juk uô tâu. Thiêz nhiv no thâuv cur kriê trâu chor zâu mak têx zâu cux njiz phiv liv xưk li cur tưz njiz đhâu”.

Tsưr ziv thiêz txox hmông đros trâu têx txux chi vênhx huôv tưz uô trâu moz siêz txos zav nuv co, tâu Tis kriê trâu têx zâu ntơưv tsêr Têrêsa, TP Buôn Ma Thuột. Tis cêr sir jos ntơư tưz paz têx lênhx nthuôr uô cêr lov jêv ntơưv tsêr Têrêsa tâu ntâu thax tsav qơư pâuz txos. Chor tuz nxeik no tưz muk nthuôr uô lov jêv trâu tsôngv kruô tuôx ndis shuôs têz qơưk uô si txos Buôn Đôn thiêz tsêr Bảo tàng tỉnh Đắc Lắc seiz li: Ntâuk trax Tây Nguyên, đhiê pax vuôs. Hâur paz tuz nxeik nthuôr uô lov jêv no, Tis tâu seiz zos lênhx tix hloz thiêz tâu têx lênhx zâu hâur luz tsêr Têrêsa no nhiêv, njênhs njôngr txos. Pos Mai Nhiệm, nênhs VN nhoz têz qơưk Úc heik, iz jiês lok VN uô si, pos puôr lênhx tsês six hơưv tuôx shuôs têx nhuôv ntơưv luz tsêr heik sâuv thiêz cơưv tsưr ziv ntâuk trax đros têx nhuôs. Pos tưz zuôr 7 gơưv trax zos Tis uô  thiêz gra muk ntâul tov têz qơưk Úc, hâur co muôx 2 gơưv trax poz jêz thiêz 5 gơưv trax T’rưng. Trơưk li pos Mai Nhiệm, no zos tsưr ziv paz pos heik kriê trâu tsôngv box ntơưv thax tsav qơư pos nhoz pâuz txos têx trax Tây Nguyên. Đhâu têx jiês pos ntâuk trax trâu sđ seiz ntơưv têz qơưk Úc, txix têx trax txos trâu tsôngk tril yo hnar uô ntâu lênhx nênhs seiz nhiêv thiêz kruôs txos:

“3, 4 shông đrav ntêx, cur tuôx no đros thiêz tsưr ziv zos paz têx nhuôs têx tuk tsi mak cur muôx têx paz tâu xưz. Taz sik muôx iz hnuz cur pov chor nhuôs muôx txux chi tsưr ziv jông , txơưx ntâuk trax Tây Nguyên thiêz têx nhuôs nưk chiv chir uô nưk trax lol ntâuk. Xưk li Tis, mak nưl uô tâu ntâu zav trax, zôngv thiêz yuôz tâu têx trax. Chênhr viv li cur sir jos tsês six hơưvv, hnuz nhôngs chiê tuôx seiz shuôs têx nhuôs thiêz cur cơưv tâu, sir jos zôngv têx trax mak chor nhuôv jêis, đhok uô tâu co”.

(Nền đoạn nhạc do các em biểu diễn)

Siêz jông, tsơưs luk, lênhx hluôk tuz nênhs Sê Đăng xeir tsov cêr lov jêv zos suôz trax đror nxê chiê heik lol zuk tsưr ziv, siêz xar. Têx cêr uô nênhx, siêz nhiêv ntơư tưz choz kriê trâu cxênhx tov kaz chiê muôx nzir ntâu lênhx zâu tâu buôk ti txos têx cêr lov jêv, suôz trax trâur lâuk, đros por hưv, tuôr tsês tsi chiê jông pôngz plox./.

(TTTN-Riê Lâux cxeik, nhênhv)