Huz li têx muôx grik hâur hêir nênhs Êđê luz nênhx Khẩu

Hâur zơưv Y Bhiâo Mlô (Baê Hiêm Mlô)  chuôz zis luz tsêr lox, ntêr, nhoz jok Tring 2, phường An Lạc, thị xã Buôn Hồ, tỉnh Đắc Lắc, muôx ntâu zav huz jông, lox, zâu nhiêk txơưr nhiêk tâu muôz tuv tsês jông trâu iz kro. Muôx têx luz tsi trâu đaz tsi, kênh luz mak tsênhv zôngv chiê đruôz chơưr xơưs. Zơưv Y Bêa Hiêm Mlô heik pâuz, no zos chuôz zis têx huz tsênhv por hưv tsês thiêz zuôr đuô ntơưv tsôngv box hâur têx jêx jok lol; iz luz zuôr 2, 3 puôk cxênhz txos 2, 3 tsov đeiv ( bâuv li grê iz tuk nhux). Thâuv ntêx, nhoz têx jêx jok, chor huz jông tsênhv ntâu, taz sik nhiv no, đros thiêz têx txux chi vênhx huôv iz hnuz trâus pôngz plox jux juk thiêz qênhx shênhx muôz têx chuôz zênhx lâuk muôs tal nhoz iz cxiê suôv qơư, têx luz huz jông ziv hnuz ziv tsi muôx, ntâu jiês xar zuôr lok cux tsi muôx zuôr.“Hâur cur tsêr cux muôx 4-5 zav Huz, muôx 20 luz li, hâur co muôx ntâu luz nhiv kruôr zuôr lok. Têx huz jông, huz lâuk li huz Tang mak nhiv kruôr zuôr lok tsi ntêr no. Hok têx luz huz thâuv ntêx txix têx lâuk tiêv tso tsês mak hmôngr tsi jông trâus cuz hnhiêz tas thâuv shông 1973 lơưv. Nhiv no muôx lok six tsơưs, xar zuôr lok cux tsi muôx zuôr. Zos tiêk iz jiês no, pov lênhx tưs muôs mak pêz zênhx zuôr lok tsês xưz, viv lok six zuôr trâul txos, xar por hưv tsês chiê zuk heir nênhs têx chuôz zênhx jông thiêz lâuk thâuv ntêx, viv tiêk tsênhv tâu zôngv hâur têx ntênhs uô đaz uô kruô, tso tsi tâu tsês têx cêr đaz cêr kruô co, thiêz xar tuôr tsês, por hưv chiê trâu têx tuz nhuôs tov kaz cov lơưr muôx Huz đruôz chơưr, trâu chơưr, zôngv iz zav li pêz tsênhv zôngv nhiv no”.

Nênhs Êđê phênhz têx huz uô 4 zav zos: Huz tuk, huz tang, huz Ba, huz bô. Iz chas ntơư tsênhv muôx têx zav huz Jăn, Duê.... Tiv ntâu thax tsav, suôv qơư nhiêk muôx nhiêk lul heik thiêz hu tsi siz thôngx, chênhr viv li txơưv tiêk zos iz zav huz taz sik nhiêk muôx nhiêk lul hu txơưr. Đrav ntêx, siz pâur zuôr muôs têx huz heik sâuv zos khênhr muôz buô, nhux tưv lok pâur. Hâur têx zav huz, huz Tuk zos zav huz muôx grik đuô hur si, tsuv pâur bâuv li gri iz tuk nxư lok sik 8 tuk tưv. Zav huz no tsuôk zôngv trâu hâur têx ntênhs zov chênhr.

Đros thiêz nênhs Êđê, têx đruôl tôngx nxêz tôngx, huz zos iz zav chuôz zênhx thâuv tưs tưz zuôr tsuv muôx hâur têx ntênhs uô đaz uô kruô. Viv huz khênhr zôngv chiê đruôz chơưr xơưs, trâu chơưr, zos zav đêx hâuk chiê txi hu pos zơưs, têx đaz xênhz têz xênhz qơư, car đêx car ar... thiêz zôngv hâur têx cêr xênhz huôx côngv thôngx. No cux zos iz zav chiê txi pox zơưv txir txôngz, têx lâuk tâu tas siv nênhx, heik lol nênhs Êđê têx txux chi vênhx huôv, cêr nênhx phôngz cxưx. Niêv lâuk H Chi Niê, nhoz jok aKó Siêr, phường Tân An, TP Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắc Lắc heik pâuz:“Trơưk li hêir nênhs Êđê cêr nênhx phôngz cxưx mak, Huz khênhr zôngv chiê đruôz chơưr, trâu têx chơưr xơưs, zav chơưr tâu zôngv trâu hâur têx hnuz ntênhs thiêz ntênhk txi côngv pos zơưs, têx lâuk, ntênhs txi liêx têz lok sik txênhv tsêr yiêz”.

Chiê uô tâu iz huz chơưr xơưs kaz lok tiêv kruô lok sik txi pos zơưs mak ntơư zos iz hâux lưv uô phiv liv, đros trâu ntâu zav max mav uô iz kro jux juk. Iz zav huz đruôz chơưr nhiêk tâu zôngv nhiêk hâur têx hnuz ntênhs, six hơưv txơưr tsi siz thôngx. Trơưk li zơưv Y Baê Hiêm, huz ziv jông mak zôngv đruôz chơưr trâu têx hnuz ntênhs zov chênhr, chiê tok tiêv têx fôngx zưs, cưr tix nênhx tsa cxênhz jê: “Hêir nênhs Êđê txix thâuv ntêx lok, iz txưv uô chơưr xơưs chiê zôngv, huz mak phênhv ntâu chiê đruôz, trâu chơưr xơưs xưz. Huz muôx lok six ntâu zav, cux heik tsi cxuô, tsuôk hêik txos têx Huz li: Huz Ba, huz ba theng, huz Duê, huz tang, huz bô,.... lok six ntâu zav, iz zav huz nhiêk ho tâu zôngv nhiêk trâu têx hâux lưv txơưr tsi siz thôngx li: Têx huz jông, huz muôx grik mak zôngv trâu têx hnuz ntênhs lox, six hơưv zov chênhr, huz mê mak zôngv trâu têx hnuz ntênhs hội mê, tsi yuô zov chênhr”.

Nhiv no, têz qơưk hlôngr yiêz, têx txux chi cêr nênhx vênhx huôv txơưr txar tas ntâu, luôs hâux lưv zuôr, siz pâur thiêz sir zôngv têx huz hâur nênhs Êđê luz nênhx xênhz huôx tsi ntâu xưk đrav ntêx lơưv.  Taz sik, hâur tsôngv box têx ntênhs hội thiêz xênhz huôx côngv thôngx thâuv tưs tưz zuôr tsuv muôx chơưr xơưs - zav tâu ntiv hâur têx huz jông. Co chênhr zos nênhs Êđê heik taz, nênhs Tây Nguyên heik cxuô tsưr ziv por hưv tsês chiê têx txux chi vênhx huôv trâur lâuk jông./.

(TTTN-Riê Lâux cxeik, nhênhv)