Phiv liv cêr mul lok trâu Làng Sáng

         Txix Tsênhv qơư xã Háng Đồng muk trâu jok Làng Sáng muôx 20 ntâu cêik cêr, hâur 2, 3 shông đrav ntêx muk tơư xar tas iz hnuz cêr thiêx txos. Nhiv no cêr mul lok trâu thax tsav qơư heik co tưz jê mê njik, viv iz cxiê ntu cêr tưz  cheix tâu yêz meir mul lok, taz  sik phênhv ntâu cux tsênhv zos cêr đaz pêk tuôs, ndê tox thiêz bluô, iz saz zos cưx ha toz, zos tsi ndo seiz muôx têx trâus blênh lok sik tos mak zôngx ziv trâus pôngz trâu têx cưx ha...

         Cưk kriê ntơưr Nhiêx Xênhv Muôk, ntâu shông tuôx uô hâux lưv kriê ntơưr trâu ntơưv tsêr cơưv cxênhx iz xã Háng Đồng heik pâuz: Cêr muk trâu jok Làng Sáng muôx ntâu ntu đar zuôr xar 3 thiêr, taz sik phênhv ntâu tsuôk đar 1,5 thiêr xưz. Viv cêr ndê tox, muôx ntâu poz jêz viv li phênhv ntâu cux zos muk tơư, zos tiêk cheix yêz mak tsuv muôz hluô xích lok par trâu têx los yêz thiêx muk tâu, taz sik cux lok six phiv liv cơưk. Nhoz no têx thâuv ntux yar, têx hnuz ntux lok nas, phênhv ntâu mak thâuv tưs cêr cux nông thiêz bluô li ntơư, viv li tsi zos lênhx tưs cux cheix tâu yêz mul lok:

         "Cêr muk lok six bluô, tsi muôx xích mak mul tsi tâu li. Zos tiêk thâuv tsênhv muk ntơư, yêz tsi jông mak muôz yêz tso tos cêr xưz. Kuôk no 2, 3 ciêz muôx lênhx cưk kriê ntơưr tưz muôz yêz por tos cêr li heik ntơư".

         Jos Làng Sáng cxiv tsa tâu txix shông 1988, zos iz hâur 6 luz jok txov nhêv yax hâur xã Háng Đồng, huyện Bắc Yên. Jok muôx 94 chuôz zis, 600 ntâu lênhx nênhs. Hur si jok nhoz kuôk hlo trâu hâur xuz jôngr lâuk Tà Xùa, suôv qơư to bê lus muôx ntâu ntông chiêz. 2, 3 tiêv lok no, tsôngv box hâur jok Sáng cux tsênhv nox nhoz xưk li ntu đrav ntêx "zuk uô zuk nox, zuk zôngv", luz nênhx chuôs li nhoz tu nro trâu luôs 2 chas thax tsav đrâuv. Pox niêv Hmôngz hâur jok, phênhv ntâu zos tsi pâuz luk Choz Tsiz, viv iz siv nênhx lơưr tâu muk ciêz lok six tsơưs, hnuz tưs cux nhoz hâur thax tsav, hâur têx liêx têz, khưr uô kôngz lôngk. Nhoz jok Làng Sáng, phênhv ntâu lênhx txir nênhx tưs cux pâuz txeik mê nhuôv thâuv pox niêv xênhz zus nhuôs , viv cêr mul lok đêz thiêz phiv liv, zos pox niêv xênhz zus nhuôv mak zus hâur tsêr xưz. Tix lâus Hạng A Páo, nhoz jok Làng Sáng heik:

         "Zuk paz txeik mê nhuôv trâu zuk têx tuz nhuôs xưz, viv muk tơư trâu qơư y tế xã tas xar muôx  iz hnuz cêr, mak pox niêv tưz moz plaz zuôr xênhz zus nhuôs, muk tsi tâu txos, viv li tsuv uô têx hâux lưv ntơư xưz, hâur jok no lênhx tưs cux tsuv pâuz uô têx li heik co. Zos muôx cêr muk zôngx ziv đuô mak pêz tsôngv box cux tsi yuô txov nhêv".

         Khov sir jos khưr huôv tsar uô nox uô hnar, viv li 2, 3 shông jê lok no, tsôngv box jok Làng Sáng tưz krêz phaz, khơưz uô tâu yênhx châuv ha blêx liêx, tok đêx lok trâu têx liêx tơư ntêir, ntâu ziv chuôz zis uô tâu yênhx jus kôngz, nox iz shông cux tsi tas, taz sik cux tsuôk pâuz muôz puz keiz puz buô xưz. Tsi muôx lênhx tưs thâux muk muôs tâu, viv cêr mul lok đêz thiêz phiv liv. Chênhr li ntơư, tsôngv box jos Sáng txơưv tiêk tưz tsi trâus yeiz li thâuv ntêx, taz sik phênhv ntâu cux tsênhv zos chuôz zis pluôs. Ciês xã, lok sik huyện zos tiêk hu têx hâu nov hâur jok tuôx cơưv lok cux tsuv xa têx ntơưr hu lơưr, uô ntêx co 2, 3 ciêz thiêx txos. Tix lâus Hạng A Đruôl, Bí thư chi bộ jok Làng Sáng heik:

         "Uô iz shông tâu 100 ntâu hnaz kôngz taz sik tsuôk zos uô trâu zuk nox thiêz puz keiz puz buô xưz, viv tsi muôx cêr mul lok. Jok cux tsênhv lok six pluôs, viv uô tâu cux zos tso trâu ntơư. Tsôngv box heik têz qơưk moz siêz txos paz uô cêr trâu pêx xênhv chiê zôngx ziv mul lok txix ntơưv no muk trâu tov xã".

         Viv cêr mul lok phiv liv, ntâu shông đhâu, tsôngv box hâur jok, zos trâus muôx moz gênhk, phênhv ntâu zos uô nênhz seiz lok sik mul zok nriêr yuôx lok chơưv kho hâur chuôz zis. Ntâu lênhx nênhs moz hnhar lok sik têx  pox niêv xênhz zus tsik tâu mê nhuôv, thâuv chox muk txos trâu tsênhv qơư xã tưz pôngz lis, chơưv kho tsi tâu. Shông 2016, hâur jok làng Sáng muôx iz txuz hluôr tơưk cuz jôngr, taz sik cux tuô tsi tâu, txeik chis cuz đêz đar trâu cxiê qơư viv cêr mul lok phiv liv.

         Luôs hâux lưv njuôk hov uô cêr mul lok jêx jok tox siêz, UBND huyện Bắc Yên tưz tso chei trâu qênhz shuôs qơư thiêz cxiv uô cêr muk txix tsênhv qơư xã Háng Đồng muk trâu jok Làng Sáng-Háng Đồng C ntêr 21 cêik, hâur ntơư muôx 13 cêik tsuv muk đhâu thax tsav har jôngr Tà Xùa. Tiv tox trôngz hâur pêk nxaz, dưv anr uô cêr qênhz shuôs tas, tsi muôx kror tưs jông krêz uô cêr, tsuv uô muk trơưl têx kuz cêr tsôngv box tưz muk đhâu. Taz sik, viv cik txos muk đhâu têx jôngr ntông por hưv tsês chiê heik sâuv, dưv anr tsuv nduô tsês tsi uô. Nhiv no, huyện cux muôx ntơưr xa trâu tỉnh lok luôs hâux lưv tso chei cxiv kho têx luôs hâux lưv njuôk hov qơư uô cêr mul lok đhâu xuz jôngr Tà Xùa chiê zôngx ziv trâu hâux lưv qênhz shuôs têx jôngr ntông, tir thêir hluôr tơưk tsik chiê cuz jôngr txix tsênhv qơư xã Háng Đồng muk trâu jok sáng. UBND tỉnh Sơn La tưz heik huyện nhênhz chơưv, heik trâu tỉnh chiê muôx tsưr ziv uô cêr muk hâur jok Làng Sáng thiêz Háng Đồng C. Li ntơư, tsôngv box Làng Sáng siêz xar thiêz vav tok njôngr cov muôx cêr jông mul, muôx têx zuôr nzor uô tâu tiêr chiê sơưr đơưk zôngx ziv mul lok./.

      (Hồng Việt-Riê Lâux cxeik, nhênhv)

         Tsôngv pox nhuôs hmor yuô. Tu zus nhux đas muôs grêix tsuv muôx tsưr ziv tu zus li chak? Zus ntêr li chak thiêx tax tâu chêx cur siêz tiv zix? Zâuv sơưr đơưk đros nriêr pâuz hâur phênhv nôngx mênhx zuôr tsuv pâuz hnuz no.

Tu zus nhux đas muôs grêix tsuv tsov cưv txos đaz tsi?

         Tu zus nhux đas zuôr grêix mak nôngz zos iz hâur têx kror zov chênhr tiv zix. Fênhx six mak mâuv nhux têx grêix tsơưs đuô hênhr nhux, thiêz mâuv nhux tu zus tros sêi đuô hênhr nhux. Hênhr nhux mak muôx grêix ntâu đuô mâuv nhux đros hnuz nhôngs viv mâuv nhux muôx qơư mok huôv tsar đuô hênhr nhux. Hâur tsưr ziv tu zus cov tros mak muôz hênhr nhux sav thâuv muôx 7-12 hli hnuz nhôngs chiê zus cov tros, zos muôz nhux sav nzor đuô chiê zus mak grêix zuôr muôs đuô thiêz tros sêi đuô.

          Pox nhuôs tsuv xêir chor mê nhuôs nhux muôx jos zos chor nhux muôx ntâu grêix chor lok tu zus chiê muôx tâu grêix ntâu tiv zix thâuv nhux hloz lox đros siêz tiv zix zos (tsik tâu muôx 24 hli hnuz nhôngs). Xêir têx tuk jông, luz chêr lox, ntus, poz njas lox thiêz oz saz njor huôv tsar lox luôx iz zav.

         Chiê nhux đas hloz lox sêi tiv zix mak chor zav nox tã por tsơưr lươngv siêz tâu muôz nox yênhx hnuz zos bâuv 2,5% luz đros chêr hnhar. Iz zav li, nhux hnhar 200 cir, tsuv nox 5 cir zav nox kruôr hâur iz hnuz, hok têx zav nox txơưr mak muôx nhos 15-20 cir. Xuz thơưx mak tsuv muôz trâu nhux nox ntâu zav nox zos jâuz tâux, muôz tsơưs têx zav nox hmôngr chiê nhux sưv đros zav nox tsơưr lươngv siêz. Zos ciês xuz thơưx muôz trâu nhux nox ntâu zav nox hmôngr mak têx jâuv zuôr trâus tuôs tiv trâus tsơưr tưx axít. Zav nox jâuz tâux njuôz mak tsuv tâu muôz nox shơư đros zav nox hmôngr chiê paz muôx tâu têx zav nox huv đros.

         Zus nhux đas zuôr grêix mak tsuv zos txos muôx 20 hli hnuz nhôngs chêk muôz tuô zuôr grêix. Viv nhux đas hloz lox lơưr yênhx ntu. Ntu nhũ đas hloz lox sêi tiv zix zos txix thâuv sha tâu txos muôx 18-20 hli hnuz nhôngs. Đhâu ntu no nhux đas hloz lox kênhz thiêz zos zus txos muôx 5 shông hnuz nhôngs mak nhux zuôr tsik hloz nzir. Viv li tsuv zus nhux đas txos muôx 20 hli hnuz nhôngs mak muôz tuô zuôr grêix. Thâuv no mak nhux tax tâu muôx 70-80% chor nhus lâul.

         Nhoz nhux đas tsênhv muôx iz kror zos hloz lox nzir. Hâur ntu tu zus, tsuv muôx iz ntu tưs muôz tsik txâuk zav nox, nhux hloz lox kênhz, sik đhâu co muôz nzir zav nox mak nhux đas zuôr hloz lox sêi thiêz châuv chuôs chor uô ntêx. Pox nhuôs tsuv pâuz tâu kror no chiê cxaz nzir zav nox thâuv đhâu ntu muôx tsik txâuk zav nox trâu nhux.

          Nhiv no muôx ntâu zav nôngz nhux đas zuôr grêix tâu tu zus nhoz Việt Nam. Ntâu tiv zix zux zos chor nhux đas. Nhux đas Việt Nam zos zav nôngz nhux tiv phaz, hnhar txix 150-200 cir iz tuk. Chor nhux no mak zôngx ziv zus thiêz sưv đros ntâu qơư, tir tar moz jông. Taz sik, tiv nhux zâu thiêz hlêik tâu grêix tsơưs viv li pêz tsênhv sir jos muôz chor nhux co tso txuôv đros chor nôngz nhux txơưr đuô li (nhux Sind, nhux Brahmau, nhux Sahiwal…) chiê muôx tâu chor nhux txuôv hnhar txix 400-450 cir iz tuk./.

         Phênhv “Nôngx mênhx zuôr tsuv pâuz” ciêz no tsuok xâuk li no xưz. Phênhv no zos Đaix TNVN sik côngv đros tsênhv qơư cxơưz cxiz uô kôngz têz qơưk uô./.

(Lik Thox cxêik nhênhv)