Gra siêz têx cà phê Sơn La li suôz bê to

“Txix têx shông 1990-1994, cur zos iz hâur têx ziv chuôz zis, pêx xênhv xuz thơưx nhoz Sơn La chos cà phê trơưk li tsaz yênhx cxuz cêr pluôs. Taz sik thâuv co têx cà phê uô tâu tsi muôx suôz bê, trâul chor tuz luôv niêk gri, tâu cheix tsi tâu gri. Txix shông 2017, pêz yênhx lix HTX chiê cxiv tsa qơư sâu zuôr cà phê Sơn La. Thiêz txos nhiv no, pêz tưz cxiv uô tâu qơư sâu zuôr, muôx suôz bê Cà phê Bích Thao Sơn La đros ntâu zav xiv huv jông”.

Co zos zơưv Nguyễn Xuân Thao, Giám đốc HTX Cà phê Bích Thao Sơn La-lênhx zuôr xar 30 shông uô đreiv têx cà phê thiêz thâuv tưs tưz xar njôngr zok nriêr tsưr ziv gra siêz zav tsoz chos no li tsiv gri têx lul heik. Zơưv Thao heik pâuz, seiz pov thax tsav chos cà phê txix shông 1994, têx cà phê tưz lâul tas, txi txir tsi yuô jông, sâu đê tsi tâu nju; txix ciês thâuv yênhx lix, HTX tưz tsiv uô đuô têx zuz yiêz thiêz sir jos huôv tsar uô chor cà phê jông, kaz. Txos nhiv no, HTX tưz chos tâu 150 ha têx cà phê kaz. Iz chas ntơư, yưv pênhr zuôr têx meir, chuôz zênhx jông, uô lơưr tsưr ziv yiêz chiê uô tâu têx cà phê jông thiêz kaz. Tsưr ziv uô no zos “qơư chuôz jos” paz HTX muôx tâu têx xiv huv tsơưr lươngv siêz, li: Cà phê hmôngr, txir cà phê râuz đêx hâuk….. Hâur co, HTX têx cà phê hmôngr zos tỉnh li iz hâur 20 xiv huv hur jông OCOP cấp têz qơưk. Zơưv Nguyễn Xuân Thao heik pâuz:“Chor cà phê yiêz no tưz tâu nhênhz chơưv zos zav tir tâuk ntux kruôr gis, tsi yuô trâul caz hmoz tho nox uô ruôr hiêv, chor cà phê no zos zav cà phê yuôx zêx, jông râuz đêx hâuk. Seiz pov sơưr đơưk hâur têz qơưk txos trâu ciêz đrôngs châu Âu puôr lênhx nhiêv hâuk zav cà phê no đuô, txix shông 2018, HTX tưz hu zâuv chor nênhs nhênhz chơưv saz đrâuv luôs têz qơưk tuôx kriê cxaz txux chi tsưr ziv tsiv uô cà phê trâu têx lênhx nênhs hâur HTX, txix ntơư tưz uô tâu cà phê Sơn La ziv kaz thiêz muôx grik đuô, jông huv đros trâu tênhx qơư”.

Công ty Cà phê  Phúc Sinh Sơn La cux zos iz hâur têx qơư tsiv uô cà phê Sơn La tsơưr lươngv siêz txix têx nôngz cà phê Arabica (chor cà phê yuôx zêx). Xav kror đruôz đraz iz shông, công ty sâu zuôr thiêz tsiv uô tâu nhos 20 cxênhz tênhr cà phê nhôngk. Zơưv Vũ Ngọc Huy, canr bôv seiz car công ty thax tsav chos, uô cà phê heik pâuz, thâuv cxiv tsa tsêr meir tsiv uô cà phê ntơưv Sơn La, công ty tưz nriêr pâuz, nhênhz chơưv, shuôs jông zav tsoz chos co nhoz thax tsav no. Iz chas ntơư, Sơn La zos iz hâur têx tỉnh muôx liêx têz chos thiêz uô ntâu chor cà phê yuôx zêx li heik sâuv đuô hur si hâur têz qơưk, taz sik tiv iz cxiê nuv uô tsi yuô tâu trơưk tsưr ziv, viv li tsơưr lươngv cà phê tsi tâu lơưr siêz xar. Chiê gra siêz têx cà phê Sơn La li tsiv gri, công ty tưz sir jos  khưx phưx, kho têx uô tsi tâu co:“Công ty tsiv uô zav cà phê tsơưr lươngv siêz zos cà phê Blue Sơn La, viv li têx cà phê jông ziv zov chênhr đuô. Txix shông 2018 thâuv yênhx lix tsêr meir, công ty tưz huôv tsar thax tsav chos; uô lơưr têx tsaz yênhx sik côngv đros pêx xênhv uô chiê muôx tâu thax tsav, liêx têz ntâu chos cà phê; heik kriê pêx xênhv têx tsưr ziv uô liêx têz, tu cà phê…”.

Đhâu 30 ntâu shông huôv tsar tsoz chos cà phê, Sơn La nhiv no zos thax tsav muôx ntâu liêx têz cà phê đuô hur si faz Bắc, đros thiêz 17 cxênhz ha, 30 cxênhz tênhr cà phê nôngz iz shông. Lar heik, txix shông 2017, cà phê Sơn La huôv tsar jông, thâuv tâu Cục sở hữu trí tuệ muôz ntơưr côngk nhav tơư kriê cêr “cà phê Sơn La” trâu têx xiv huv: Cà phê nôngz, cà phê hmôngr; muôx iz zav cà phê tax OCOP cấp têz qơưk shông 2021, yênhx têx xiv huv kaz hur jông hâur thax tsav, tâu ciêz đrôngs hâur thiêz đrâuv luôs 2 chas têz qơưk ntâuk grê siêz.

Đros trâu huôv tsar truôx tsoz chos cà phê, tỉnh Sơn La tưz thiêz tsênhv muôx têx tsưr ziv uô jông, tsênhv tsênhz chiê gra siêz cà phê li suôz bê, tsiv gri. Zơưv Nguyễn Thành Công, Phưv Chủ tịch Ủy ban tỉnh Sơn La heik pâuz:“Tỉnh sir jos qênhz shuôs, ntâuk grê đuô hur si têx liêx têz chos cà phê, txix ntơư tror hlôngr yiêz tsưr ziv uô cà phê  txix tsiv uô têx zuz yiêz, lar heik zos sir jos uô têx zuz cà phê  muôx tsơưr lươngv siêz thiêz cà phê kaz Sơn La. Iz chas ntơư, sir jos tsiv uô, sâu zuôr thiêz muôs tâu ntâu trâu hâur ciêz đrôngs thax tsav tỉnh, têz qơưk thiêz sâuv ntiêx têz; thax tsav chos sik côngv đros têx tsêr meir tsiv uô; chuôz zis, HTX cir ntơưr sik đros chos thiêz uô trơưk cui tinhv”.

Txix têx cxuz cêr yeiz pluôs, tsoz chos cà phê nhiv no tưz yênhx tsoz chos công nghiệp chênhr hâur tỉnh Sơn La; ntâu xiv huv cà phê kaz, muôx tsơưr lươngv siêz jux juk tâu muôs hâur ciêz đrôngs sâuv luôs 2 chas têz qơưk, paz khav tinhv đuôz shav, suôz bê cà phê Việt Nam sâuv ntiêx têz./.

(Lê Hạnh-Riê Lâux cxeik, nhênhv)

Tsưr ziv tu zus kêiz tso hâur vax

1. Cxiv uô qơư  tu zus

Thâuv tu zus kêiz tso vax lơưr tsưr ziv yiêz, chiê cxiv uô tâu qơư tu zus jông, huv đros mak pox nhuôs tsuv xêir tsov uô trâu ntơưv têx qơưk tsik uô kôngz uz no, muôx ntâu ntông vor. Đuô li, hâur guôx tsuv chiê nzir têx zav đrox njuôz chiê uô zav nox trâu tsiêx cxu. Zos uô tâu mak tsuv yưv pênhr uô qơư trâu đêx hâuk thiêz zav nox trâu kêiz.

Thax tsav qơư tso kêiz zus tsuv lox đar cov kêiz zôngx ziv đhiê muk lok, zok nriêr zav nox. Xav luz đraz mak tsuv đar txix 0,5 txos 1 thiêr ndis iz tuk kêiz.

Xưk li nhiv no uô tsêr guôx tu zus, qơư  tu zus tsuv zôngx ziv tso đêx ntưk muk, tiêx, tsik muôx têx vuôz tsuôz, cuô đêx tâur ntâu, sâu khơưk têx plâuz kêi tsik so pôngz sâuv thax tsav qơư tu zus co. Qơư tu zus tsuv tâu thêir xor ntov jông cov kêiz tơưv tsik tâu trâu saz đrâuv thiêz tsik trâus têx tsiêx kuk tov nox.

2. Xêir nôngz kêi chiê tu zus tso vax

- Tu zus kêiz lơưr tsưr ziv muôs grêix: Xêir zav nôngz kêix Tàu đax, kêiz Đông Tảo, kêiz Nòi, kêiz Tam Hoàng, kêiz Lương Phượng, kêiz Gà Hồ, kêiz txuôv…

- Tu zus kêiz lơưr tsưr ziv muôs kê: Xêir chor nôngz kêiz ntês ntâu kê li kêiz Tàu đax, kêiz Tam Hoàng, kêiz BT1, kêiz Ri…

* Xêir chor mê nhuôv kêiz nôngz:

- Xêir tsov chor mê nhuôv kêiz nôngz ziv lox siz luôs ziv jông.

- Xêir tsov chor mê nhuôv kêiz sêi đrơưv, kror muôs pov cêr jông, plaz bưk jông, car tơư lox.

- Tsik xêir chor mê nhuôv kêiz co tơư kruôr, câuk ndâux khâuk, co tơư lêv, tsik ndax, tsik muôx plâuz vor luz plaz, tik kêiz tsik jông….

* Xêir kêiz ntês kê đâus uô nôngz:

- Xêir chor kêiz lox hnhar cir cov huv đros, tsik zâu hênhr, cux tsik lox hênhr, thâuv muôx 20 ciêz hnuz nhôngs muôx 1,6-1,7 cir mak jông tiv zix.

- Tâuz hâu zâu, câuk ndâux lur siz luôs, njas lox, liêz plôngs.

- Kror muôs pov cêr jông, plâuz bưk jông puôz trâu luz chêr, plaz huôv tsar jông.

3. Tsưr ziv tsoz phưz tu zus kêiz.

- Nzuôr têx têik trâu đêx hâuk, zav nox cov hur si, sêiz shuôk jông chor kêiz lok nox hâuk, muk lok, zos pov tuk kêiz tưs tsik chuk mak tsuv muôz cêv kuôk ciês chiê sêiz shuôk.

- Tiv chor kêiz zus tso vax no tsik so hâuk đêx thâuv nox, viv li tsuv chiê qơư trâu đêx hâuk thiêz qơư trâu krâur nox nhoz siz jê chiê kêiz hâuk tâu đêx cxix cxuô mak tsik hâuk tâu têx đêx tsik hur hâur vax.

- Zos tiêk kêiz tu zus muôs grêix mak tsik thav txiêr têx câuk ndâux. Đros chor kêiz zus ntês kê chiê chor kêiz tsik siz tos ntâu mak tsuv muôz câuk ndâux txiêr cov tsik njê thiêz siz tos tsik tâu trâu ciêz tiv 6-7.

4. Zav nox trâu kêiz

- Tsik muôz trâu kêiz nox têx zav nox tưz tuôx pưv, tsik hur.

- Zuôr sir zôngv tâu zav nox công nghiệp lok sik têx zav muôx hâur công kôngz nuv, uô chak cov taz por muôx txâuk cxuô zav: Năng lượng, đạm, tsơưr khoangr thiêz vitamine.

- Đros zus kêiz tso vax mak tsơưr khoangr thiêz vitamine tsik zov chênhr li tu zus kêiz cơư hâur guôx, viv chor kêiz zuôr chiv chir zok nriêr nox trơưk zuk luz chêr li zoz qơưx.

- Đêx hâuk tsuv hur si thiêz muôx txâuk trâu kêiz hâuk, kêiz zuôr nhoz ntêr đuô zos muôx tsik txâuk zav nox đuô muôx tsik txâuk đêx hâuk.

5. Vêv xênhz phax tar caz moz

- Vêv xênhz phax tar caz moz zos vênhv thix tsuv tâu uô, taz por “Nox hur, nhoz hur, hâuk hur”. Tsêr guôx tsuv hur si, kruôr krơưr, tsik chiê muôx đêx tâur ntâu trâu hâur qơư tu zus kêiz.

- Kriz uô jông cxax yuôx vắc xin phax moz lơưr six hơưv ntơưv yênhx thax tsav qơư. Đuô li zôngv kháng sinh chiê phax tar iz cxiê zav caz moz, tiv zix đros têx kêiz tso vax mak tsuv phax tar jông moz njôngk nhoz têx kêi thâuv tso trâu hâur vax thiêz chiê kêiz nhoz hâur ar.

- Hâur ntu kêiz ntês kê, tsuôk zôngv yuôx kháng sinh trâu kêiz thâuv kêiz trâus moz. Đhâu 6 luz hli ntês co, tsuv phax tar nzir moz thox plaz, đôngs nyar, Gumboro trâu chor pox kêiz./.

(Đức Anh-Lik Thox cxêik nhênhv)