Ntâuz Ê Đê krêz tơưv cêr chax chês jông

Tsênhv tsâu siêz uô hâux lưv ntok ntâuz, nghệ nhân H’Blong Knul nhoz jos Ja, xã Ea Trul, huyện Krông Bông heik, nênhs Ê Đê li cêr chax chês zos txix thâuv tsênhv zâu, têx nhuôv nxeik tưz tâu têx pos, têx niêv kriê ntok ntâuz. Têx đeiv pav, đeiv nhiêk êr mê nhuôk, đeiv tiêz...tsi taz uô chiê zôngv hâur chuôz zis, mak tsênhv zos têx huv fix chuôv tso pov têx lênhx hluôk nxeik nênhs Ê Đê li têx txơưx jông thâuv qir muk zuôr txir, lok sik zôngv uô huv khơưk muôz hâur têx hnuz coaz tsôngv, muôx têx zos huv chiê xa nênhs tuôs thiêz:       “Cur txơưx ntok ntâuz thâuv tâu 15 shông hnuz nhôngs, txos nhiv no thâuv tưz muôx tuz nhuôs xênhz nzưr tas mak tưz lok six txơưx uô. Txix têx cxênhx nênhs tâu cur kriê mak muôx ntâu lênhx txơưx ntok ntâuz thiêz tax giải siêz thâuv muk thik cux xưk li tror hôx phưx hâux lưv ntok ntâuz no”.

          Cux xưk li têx mênhx cxưx nhoz Tây Nguyên, nênhs Ê Đê thâuv ntêx zôngv xor pax uô ntâuz. Têx uô tâu jông mak tsuôk muôx nhoz tsôngs yo nênhs Ê Đê zos têx pax tâu zôngv xor đuz, xor liêz, xor njuôz thiêz xor đơưz uô lok ix jông. 60 ntâu shông uô hâux lưv ntok ntâuz, pos H’Nun Byă, nhoz jos Cư Êbông, xã Ea Kao, TP Buôn Ma Thuột puz pâuz, xor pax thâuv sâu lok tâu chaz xor thiêz tsâu txix môngr ar, blongx, kok lok sik tơưr ntông pêv har jôngr yênhx têx maux njuôz, liêz, đuz lok six jông, thâuv uô tiêr thiêx li ntok uô yênhx têx đeiv ntâuz lok six jông:“Têx pax zôngv têx xor đơưz, đuz thiêz liêz mak ntâu tiv zix. Muôx ntâu zav pax zav 15, 17 txox xor cux muôx, 27 txox cux muôx, muôx têx tsênhv muôx txos 37 txox xor thiêz. Lax uô tiv zix zos kngăm, zav pax zôngv uô jông gâux”

          Têx pax tâu uô sâuv têx đeiv ntâuz puôr lênhx heik txos têx muôx đros đreiv hâur luz nênhx niêx hnuz. Co zos nôngk, vuôz ciz; têx zav pax, blôngx, câuk suôz, txir ntông, têx luz kror chok, tsêr lơưx...Iz zav tsôngs yo, nênhs Ê Đê zuôr muôx têx tsưr ziv uô txơưr. Txir nênhx khênhr siê sêr, tsi hnar yo lok sik hnhar yo ntêr tês, lôngx đhâu tâuz hâu. Yo zôngv xor liêz uô yênhx tik đar lok sik jax. Pox niêv mak hnar tiêz thiêz yo. Pox niêv Ê Đê li đeiv tiêz đar, thâuv hnar muôz kuôr iz ndis đuôr, ntêr txos poz kêx tơư. Tsôngs yo hnar hâur niêx hnuz mak uô zôngx ziv đuô. Yuôr tsôngs yo hnar hâur têx hnuz ntênhs phêv mak tâu uô jông đuô. Têx pax xơưk sâuv co cux tso pov lênhx nênhs co muôx luz nênhx bluô nux....Lơưr nghệ nhân H’Yar Kbuôr, nhoz Kla, xã Drai Sap, huyện Krông Ana, nênhs Ê Đê muôx tsưr ziv xơưk kteh lok six jông. No zos tsưr ziv zôngv têx pax đros 2 maux liêz-đơưz xơưk côngv đros têx luz sơưk lok sik nôngz bo bo ntơưv ntus yo, ntus tiêz lok six jông:“Tsưr ziv xơưk kteh mak nênhs Ê Đê thâuv ntêx khênhr zôngv trâu têx tsôngs yo chax chês, zos tsôngs yo hnar hâur têx hnuz ntênhs phêv, zos nênhs muôx qênhx, bluô nux li tsôngs yo. Kteh zos tsưr ziv xơưk lok six lax uô, tsi zos lênhx tưs cux uô tâu thiêz nhiv no muôx tsi ntâu lênhx nênhs shâuv uô tâu”

          Txix têx pax jông co, iz lênhx pox niêv Ê Đê ho xar tơưv uô tâu têx pax txơưr, uô cxaz xor đros têx maux txơưr chiê đeiv ntâuz jông đuô. Lơưr pos H’Yam Bkông, nhoz jos Tơng Jú, xã Ea Kao, TP Buôn Ma Thuột, iz đeiv ntâuz tso pov lênhx pox niêv uô tâu li têx siêz xar njôngr. Txơưv tsuôk ntok ntâuz thâuv tsi tâu txos cheix uô kôngz, taz sik chiê uô tâu iz xiv huv ntâuz chax chês tsuv lok six txơưx thiêz pôngz lok six ntâu đas jos, six hơưv uô. Viv li ntâuz tâu seiz zos heik tơưv hluôk nxeik Ê Đê li têx txơưx thiêz siêz gruôs:      “Uô ntâu iz đeiv ntâuz jông mak tsuv pôngz zuôr xar 1 shôngk, uô ntâu ntu hênhr li chaz xor, tsâu xor, ntok ntâuz...Ntok ntâuz tas yênhx đeiv ntâuz mak zôngv côngz xơưk uô tsôngs yo lok six ntêr”./.

(VOV Tây Nguyên-Txâur Vax cxeik nhênhv)

Trôngz lêx liêx tơư ntêir jông jav

          Pos Lù Thị Lỳ nhoz jos Tà Chí Lừ, xã La Pán Tẩn hêik pâuz, chiê muôx tâu iz trôngz blêx liêx li nhiv no, pos Lừ tưz huôv tsar uô hâur iz ntu ntêr thiêx kriz uô tâu trôngz blêx liêx jông jav co. Hâur kaz hli 5 niêx shông, pos chuôz zis tsuv muk thoz huk kho đuô tus cưx liês đêz muôx 5 caik cêr cov muôx txâuk đêx lok trâu cxuô jêk liêx chiê tsêz chos blêx liêx.

Pos Lừ cux tsênhv ndo njôngr, hâur 30 shông đrav ntêx, luz trôngz co tsuôk zos jôngr ntông, pos Lừ oz niêv txir thiêx li muk kiz khơưz uô liêx thiêz tok đêx lok tsêz chos blêx liêx:

          Xav txos trâu nhiv no, luz trôngz blêx liêx co, pos Lừ chuôz zis tưz sâu tâu 20 ntâu hnaz blêx hâur iz shôngk thiêz tsênhv zos thax tsav trôngz blêx liêx jông jav, muôx chôngz lênhx kruô tuôx ndis uô si, cxêik đuôz, sêiz shuôk têz qơưs, chuôz zis muôx phênhv sâu tâu nhiêx txiêx.

          Chiê tsêz chos cov chor blêx co huôv hloz jông, sâu tâu nju kôngz, pos Lừ chuôz zis tưz tsêz chos, uô zos đrêiv tsưr ziv kriê, txix tsêz chos, fông qir thiêz tir thêir tuô caz hmoz tsik uô ruôr hiêv txos têx blêx liêx. Đros co, pos Lừ cux hêik pâuz tiêk: pos chuôz zis cux shir phaz, viv luz trôngz blêx liêx no cux zos iz kror qơư ndis uô si, sêiz shuôk têz qơưs huv tsôngv kruô sđ siêz nhiêv.

          Hâur iz shông thâuv txos chêix blêx liêx siêr thiêz hâur luz chêix lêix liêx tas, tuôx iz chas sêiz njiê pov têx blêx liêx ntơư jông jav hênhr, muôx chôngz lênhx kruô tuôx sêiz shuôk, ndis uô si txos. Zơưv Thành x Hơưx, uô vênhx xã La Pán Tẩn hêik pâuz:“Cxuô chuôz zis sđ cux sik paz đros xã chiê huôv tsar uoo thiêz tsưx phưv cov tâu truôx trôngz blêx liêx tơư ntêir co tsik chiê trâus puôk tsuôx”

          Shông 2007, trôngz blêx liêx tơư ntêir jông jav nhoz Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái tưz tâu Bộ vênhx huôv thiêz du lix côngk nhav zos trôngz bliêx liêx jông jav têz qơưs thiêz txos trâu hnuz 31/12/2019, Thủ tướng Chính Phủ tưz tso tơưv quyết tênhv số 1954, zos qơư di tích têz qơưs. Zơưv Nguyễn Tiến Bình, tsar phôngx vênhx huôv huyện Mù Cang Chải cux hêik pâuz tiêk: Xav luz trôngz blêx liêx co đros hur si têx blêx liêx tơư ntêir jông jav hâur thax tsav zos 7 cxênhz ha thiêz ntơư zos thax tsav qơư muôx chôngz lênhx kruô tuôx ndis uô si, sêiz shuôk txos:“Pêz uô jông luôs hâux lưv yax kriê cxuô lênhx tsôngv px sđ tsuv huôv tsar truôx têx blêx liêx tơư ntêir tsik chiê trâus puôk tsuôx. Cê tsêz chos blêx liêx, cê zos qơư ndis uô si, muôx chôngz lênhx kruô tuôx sêiz shuôk, tsôngv px sđ muôx phênhv sâu tâu nhiêx txiêx, cxiv kho luz nênhx truôx tuk, tsâu sor”./.

                                                Tsu cxêik nhênhv-Đinh Tuấn