Jâ Triệu Thị Duyên, a cheăm Ea Wy, tơring Ea Hleo, kong pơlê Dak Lak ai 1 ha kơphế pêt tơvât [ă tiu dế tung pơla krí dêi, tơdroăng cheăng dêi jâ rêm hâi cho lo a kơdrum rak ngăn hdrê loăng. Xuân môi tiah mâu tơdroăng ki po nhâ, rơvât phon, tôh têa, poê tơkâng, hnêi ‘mo\ng, hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê [ă hên ki ê la mâu túa pêi ki jâ Duyên dế pêi pro a kơdrum loăng dế rế hía rế hơ’leh, malối 2 hơnăm achê kố.

Teăng ăm tơdroăng ki po nhâ krúa, troh khế cho rơvât phon ăm loăng, xôh kơdê oâ pơreăng kâ ‘nhiê, mê kônố jâ Duyên po nhâ cho vâ xúa mâu phon sap ing nhâ vâ pro tơ’nôm phon ăm tơnêi, rơvât phon tơtro\ng tung tơdroăng ki ‘mot tơ’nôm trếo kơhiâm, mơdêk tơdroăng ki le\m ăm tơnêi, mê tơnêi păn roăng ăm loăng ôh ti xê to rơvât phon ăm loăng môi tiah hdrối nah xếo.

Kơdrum loăng ôh tá drêh ngiât re\ng klêi kơ’nâi rêm roh rơvât phon môi tiah hdrối nah la teăng amê cho ăm loăng xông rơdêi, iâ tro oâ hdrong lo kâ ‘nhiê. Xua mê, xuân ôh tá kal xúa troh pơkeăng hoă hok. Jâ Duyên ăm ‘nâi:

‘’Pêi mơjiâng tiô túa hưh cơ sinh hok mê á xúa mâu túa phon ki ‘nâi nhên xiâm kối, má péa cho xúa vi sinh ing phon ki á pro xêh sap ing kơtôu kơphế’’.

Jâ Duyên cho môi tung 16 rơpo\ng ki tơru\m tung Khu pê cheăng tơru\m pêi chiâk deăng Ea Wy, tơring Ea Hleo, kong pơlê Dak Lak dế pêt tiu, kơphế, loăng plâi kâ tiô troăng hưh cơ. Sap ing tơdroăng ki rak ngăn tiah hmâ rêm ngế môi túa pêi môi tiah hdrối nah, drêng châ xúa mâu tơdroăng ki rơkê ple\ng, troăng pêi ki nếo tung pêt [ă xúa, 16 rơpo\ng ai rơtế môi tơdroăng ki rơhêng vâ pêt [ă tê kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng krúa, tơniăn, hyôh kong prâi tơnêi tíu ăm kơdrum loăng xông kân krá tơniăn ăm ivá châ chăn mơngế ki pêt, xuân môi tiah mâu ngế ki roê xúa, hiăng tơru\m [ă dêi rơpó mơjiâng khu pêi cheăng tơru\m Ea Wy [ă xo tơdroăng pơkâ dâi hưh cơ pro tơdroăng ki xiâm ăm tơdroăng pêi, rak ngăn kơdrum loăng dêi tơná.

Drêng hiăng rơtế môi tơdroăng pơkâ tiô troăng hưh cơ, Khu pêi cheăng tơru\m to\ng kum kih thuât ăm mâu ngế ki tơru\m cheăng, kum ăm phon rơvât xuân môi tiah mâu tơmeăm xúa ki ê tiô túa ki rak tơniăn.

Jâ Lương Thị Oanh, kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơru\m pêi chiâk deăng Ea Wy, tơring Ea Hleo, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Túa pơkâ hưh cơ gá pá khât mê nôkố khu pêi cheăng tơru\m dế prôk tiô troăng hưh cơ, tơkéa vâ tối cho dế xúa phon hưh cơ, xúa mâu phon hưh cơ môi tiah kơtôu kơphế mâu kông, hnông hlá nhâ cho mâu kế tơmeăm ki ai hlâu dêi mâu rơpo\ng’’.

{ă pôa Phạm Văn Đồng, môi ngế ki kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng dế rak ngăn kơdrum kơphế tiô troăng hưh cơ a cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak mê tơdroăng ki pêi pro tiô túa pơkâ pro phon hưh cơ cho troăng prôk ki kal dêi kơvâ pêi chiâk deăng krá tơniăn ton.

Kuăn pơlê cho ngế ki hiăng [ă dế hbrâ rơnáu mơdêk ki rơkê ple\ng ăm kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ki tơná pêi lo. Maluâ kơchơ tê mơdró mâu kế tơmeăm kố dâi le\m xuân cho môi kơchơ tê mơdró bu iâ tê, la ing klêi kơ’nâi pêi tiô troăng hưh cơ, kơdrum loăng dêi rơpo\ng pôa hiăng châ mâu kơchơ tê mơdró tăng troh [ă yă roê tơxâng [ă ivá rak ngăn klêi kơ’nâi lăm séa ngăn [ă mơnhên tối ki dâi le\m dêi kế tơmeăm.

‘’Sap ing khu pêi cheăng tơru\m [ă ko\ng ti xuân môi tiah khu pêi cheăng tơru\m mơjiâng pêt mơjiâng tiô pơkâ kơphế ki le\m UTZ mê kơdrum á châ hbru ăm hlá mơ-éa mơnhên xuân môi tiah dế pêi pro troh tơdroăng pêt tiô troăng hưh cơ, nôkố ai mâu khu mơdró kâ xuân môi tiah ko\ng ti Midofuncare hiăng to\ng kum tâi tâng kế tơmeăm ăm á yă tê tâk péa hdroh tâng pơchông [ă kơchơ tê mơdró, dâng 65 – 70 rơpâu liăn/1kg’’.

Pak^ng tơdroăng ki pêt tiô mâu pơkâ tung tơnêi têa [ă kong têa ê môi tiah: VietGAP, GlobalGAP, UTZ, FLO… tung pơla achê kố drêng tơdroăng ki mơdêk ki dâi le\m [ă yă kơnâ dêi kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng pơkâ mơ’no, hên kuăn pơlê, khu tơru\m, khu pêi cheăng tơru\m a Dak Lak hiăng rah xo pêi pro tiô troăng hưh cơ.

Pôa Ngutễn Đăng Long, Kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơru\m pêi chiâk deăng hưh cơ Ea Hleo, kong pơlê Dak Lak, môi tung mâu tíu cheăng ki pêt mơjiâng tiô troăng hưh cơ ăm ‘nâi: Troh nôkố, maluâ Dak Lak tá hâi ai kế tơmeăm pơkâ mơnhên ‘na hưh cơ, la tung kơdrum deăng dế rak ngăn tiô troăng hưh cơ, hên tíu cheăng, tíu pêt hiăng tê mâu kế tơmeăm [ă yă kơnâ hên tâng pơchông [ă kế tơmeăm ki tiah hmâ. Ki khât gá, pêi pro tiô troăng hưh cơ, mâu tíu cheăng xuân hiăng tơru\m [ă mâu kơchơ tê mơdró ki xơpá, tơhrâ pêi pro troh troăng ki nếo, kế tơmeăm ai hlâu ăm kuăn pơlê pêi pro tiô troăng hưh cơ.

‘’Mâu tơdroăng ki pin hiăng châ pêi pro ki hên cho ‘na pơlê pơla rak ăm ivá mo le\m ăm mơngế pêi pêt, tâi tâng mâu ngế ki pêi pêt loăng plâi tiô troăng hơlâ hưh cơ xuân ai ivá mo le\m, mâu ngế ki xúa kâ tơmeăm pêi tơniăn. Tung hơnăm kố nah á tê 80 ta#n tiu hưh cơ ăm kong têa kơpong châu Âu, yă tiu hưh cơ kơnâ luâ tâ péa hdroh tâng vâ pơchông [ă yă ki hmâ tê’’. 

Pêi pêt loăng plâi tiô troăng hơlâ hưh cơ a Dak Lak nôkố hiăng châ hên kuăn pơlê tơmâng, laga ki hên xuân hmôu tăng pêt xeh. Mơhé ối trâm hên xahpá, la mâu tíu pêi cheăng, kuăn pơlê ki pêi pêt rôh apoăng ngăn tơdroăng pêi pêt loăng plâi tiô troăng hơlâ hưh cơ ki hdrối cho thế ai ivá, kuăn pơlê môi tuăn, xuân cho rôh ki vâ pơloăng mơnúa ‘na mơdêk ivá pêi pêt loăng plâi tiô troăng hơlâ hưh cơ [ă tăng tíu tê rôe tung pơla dế tơru\m cheăng [ă lâp plâi tơnêi nốkố.

*** Tây Nguyên tối tơchoâm, Dak Lak tối krê cho kơpong ai tơnêi tơníu, hyôh kong prâi le\m tơ’lêi vâ xúa mâu tơdroăng pơkâ tung mơdêk pêi pêi pêt loăng plâi, ăm pơxúa tung pêi chiâk pê lo tơmeăm. Pêi chiâk hưh cơ cho môi tung mâu tơdroăng pơkâ chiâng vâ pêi pêt a kơpong tơnêi bazan kố.

Laga, vâ hlê ple\ng tâ ‘na pêi pêt loăng plâi hưh cơ ai mâu tơdroăng ki pá, tơ’lêi hlâu ki klâi [ă mâu tơdroăng thế tơtro\ng drêng pêi chiâk hưh cơ? Ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai kơ êng tie#n sih Phan Việt Hà, Kăn pho\ xiâm, Viện khoa hok kih thuât ngăn ‘na pêi chiâk deăng Tây Nguyên ‘na tơdroăng mê.  

-Ô pôa, ti lâi vâi tối cho pêi pêi chiâk hưh cơ? Mâu tơdroăng ki pơxúa drêng pêi pêt loăng plâi  hưh cơ?

Tie#n sih Phan Việt Hà: pêi chiâk hưh cơ cho môi tung tơdroăng pêt pêt loăng plâi hiăng tơbleăng ing ton nah [ă nôkố pin ai hên tơdroăng ki hlo tro [ă hên chưng chih mơnhông mơdêk ‘na pêi pêt loăng plâi hưh cơ. Tiô môi tơdroăng tơmiât tơchoâm má môi dêi khu tơru\m  pêi chiâk hưh cơ lâp plâi tơnêi ‘na pêi chiâk hưh cơ [ă hlối pêi chiâk krá ton tung mê mơdêk kring vế nhâ loăng kuăn kiâ.

Malối cho tung pêi chiâk hưh cơ mê vâi mơdât tâi tâng tơdroăng lơ xôh pơkeăng, tung mê ai mâu phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong [ă mâu trếo ki pro loăng plâi re\ng kân. Tung pêi chiâk hưh cơ mê vâi mơhnhôk tiô tơdroăng hơ’leh tung pêi pêt loăng plâi [ă gá kô pro tơdâng tung rêh ối [ă rak ngăn nhâ loăng kuăn kiâ’’.

-Tây Nguyên tối tơchoâm, Dak Lak tối krê ai tơnêi tíu tơ’lêi hlâu vâ pêi chiâk pêt loăng plâi hưh cơ ?

Tie#n sih Phan Việt Hà: A Dak Lak ngăn a tơdroăng ki pin hlo deăng pêt kơphế kân má môi, klêi mê deăng pêt tiu, mê cho mâu tíu ki ăm hlo vâ pin mơhnhôk pêi pêt loăng plâi tiô troăng hơlâ krá tơniăn ton, tơkéa vâ tối, má môi, pin thế ai pơkâ mơhnhôk mơnhông pêi chiâk tiô troăng hơlâ hưh cơ sinh học [ă kân tâ mê nếo pin thế mơnhông pêi chiâk tiô troăng hơlâ tung kơpong.

Akố ngin vâ tối troh ‘na pêi chiâk vâ tâi tâng mâu tơdroăng ki mê xuân ai tơdjâk [ă dêi rơpó  tơtro mê kô pơtối rak vế tơnêi [ă têa. Pak^ng mê, pin thế ai pơkâ tơdroăng mơhnhôk ‘na hnê khoa hok kih thuât, tơkéa vâ tối pin tơbleăng mâu tơmeăm pêi [ă khoa hok kih thuât ki nếo xúa tung pêi pêt loăng plâi. Kố cho tơdroăng ki pêi pro vâ pê lo kế tơmeăm tê mơdró.

-Mê cho troăng hơlâ pêi ton ta ah, tiah mê vâ pêi chiâk tiô troăng hơlâ hưh cơ ki rế vâ hlo tơ-[rê mâu pơkâ hưh cơ, mê drêng kố kuăn pơlê thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi?

Tie#n sih Phan Việt Hà: Nôkố pin dế tung pơla mơnhông mơdêk pêi chiâk [ă kơlo pêt tơvât mâu loăng plâi hên, chiâng ai hên tơdroăng ki tơdjâk troh rế tơ’nhiê tơnêi rế ‘mêi têa [ă thăm nếo tơdjâk troh ki vâ pro pơxúa ‘na cheăng kâ. Mê tơdroăng pêi chiâk hưh cơ cho môi tung mâu troăng hơlâ ki pin thế pêi pro, pin thế choâ pêi vâ ‘mâi mơnhông mâu nhâ loăng kuăn kiâ [ă pin thế mơdêk ‘na pêi chiâk ăm rế hên kuăn kiâ ki le\m tung tơnêi [ă tung têa.

Laga vâ ai tiô chứng chih ki mê cho môi tơdroăng ki pá khât. Tâng pin pêi pêt loăng plâi hưh cơ mê yă tê gá kơnâ. Vâ tối nôkố tơnêi têa pin cho tơnêi têa ki pêi lo liăn oh tá ‘nhó hên tơdroăng pêi chiâk pêt loăng plâi hưh cơ pin thế pêi pêt tro pơkâ ki ku\n, iâ ‘nôi hdrối. Tâng hiăng châ tiah chứng chih pơkâ, pin thế tăng ulâi hdrối vâ tê tơmeăm pê lo hưh cơ mê ah.

Mơnê kơ pôa hiăng tối mâu tơdroăng mê âi.

Hương Lý chêh

Gương- Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng