Pôa Phan Đăng Tiềm a cheăm Tân Lập, tơring Krông {uk, kong pơlê Dak Lak ai 200 xiâm loăng plâi sầu riêng, tơdế tung kơxo# ki kố hiăng châ krí xo. Rêm hơnăm plâi châ krí xo dâng 30 ta#n. Tâng môi tiah [ă yă tê rêm hơnăm hdrối mê hía nah a kơlo 80 – 90 rơpâu/kg rơpo\ng pôa châ xo liăn tơkâ tơkâ dâng 1 rơtal 500 rơtuh liăn la hơnăm kố, yă plâi sầu riêng chu rơpâ tâ tâng pơchông [ă mâu hơnăm hdrối sap ing 20 – 30 rơpâu/kg mê pêi lo liăn dêi rơpo\ng pôa xuân chu kơdroh.

Xiâm kối yă sầu riêng hơnăm kố chu rơpâ, tiô pôa Tiềm, cho xua sap ing hdrối nah troh nôkố sầu riêng Dak Lak ki hên roê ‘mot ing kong têa Sinuâ ing troăng pơkâ pêi lo liăn. Laga, hơnăm kố Sinuâ kl^ng péa troăng pơkâ pêi lo liăn, mê chiâng tơdjâk troh kơchô tê mơdró ki roê ‘mot tơmeăm. Rơnó sầu riêng kố, mâu ngế ki roê, mơdró sầu riêng [ă mâu tơdroăng ki pơkâ tơpá tâ.

‘’Kế tơmeăm tê hơnăm 2019, 2020 kố gá tơpá khât ‘na yă chu rơpâ, khu ki roê, khu ki mơdró pâ thế plâi sầu riêng athế le\m mơnâ ngăn [ă dâi khât’’.

Tiô pôa Nguyễn Văn Chiến, kăn pơkuâ khu pêi cheăng tê mơdró Tân Lập Đông, tơring Krông {uk, maluâ [ă yă tê môi tiah hơnăm kố la mâu ngế ki pêt plâi sầu riêng xuân ối châ xo liăn tơkâ, laga ‘na ki ton xo\n, tơdroăng ki ôh tá tơniăn tung tí tăng kơchô tê mơdró chiâng tơdroăng ki tôu tuăn dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng. Sinuâ xuân cho tơnêi têa ki ai ivá roê xo hên, tâng tê hên mê plâi sầu riêng athế pơkâ mâu tơdroăng pêi pro tro VietGAP, GlobalGAP. Tơdrêng a mê, athế châ krâ mah séa ngăn xiâm kối kế tơmeăm. Xua mê, vâ pêi pro châ tiô pơkâ dêi kơchô tê mơdró, pêi pro troh tơdroăng ki pêt krá tơniăn, sap ing rơnó hdrối khu pêi cheăng tơru\m dêi pôa hiăng mơhnhôk ho#i viên veăng pet sầu riêng tro tiô pơkâ VietGAP.

‘’Hdrối nah ki hên cho pin pêt tơvât vâ mơdêk pêi lo tơ’nôm liăn tung môi [ăng tơnêi, mê nôkố vâ pêi pro châ tiô tơdroăng ki rơhêng vâ dêi kơchô tê mơdró mê ngin pêi tiô pơkâ VietGAP vâ pêt lo tơmeăm tơniăn vâ tê ngi kong têa ê [ă châ tê tung kơchô kân tung tơnêi têa’’.

Pôa Nguyễn Văn Chương, kăn pho\ hnê ngăn khu pêt loăng plâi kâ kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, tơdroăng ki kơchô tê mơdró Sinuâ kl^ng péa roê ‘mot sầu riêng ing troăng pơkâ pêi lo lo liăn hiăng châ tối tơbleăng hdrối, troh mơ’nui rơnó 2019 Sinuâ hiăng kl^ng péa dêi tơdroăng roê ‘mot ing troăng pơkâ kơxo# liăn pêi lo, mê chiâng tơdjâk troh xơpá ăm kuăn pơlê [ă khu mơdró kâ tung tơdroăng ki roê sầu riêng. Xua mê, Ki hdrối tâ, kơvâ ngăn pêi chiâk deăng Dak Lak kal mơdêk mâu tơdroăng po kơchô, po hneăng hôp tơbleăng tối, mơđah tơbleăng plâi sầu riêng Dak Lak, vâ mơdêk ivá roê dêi mâu kơchô tê mơdró tung tơnêi têa, kơdroh tơdroăng ki tê mơdró kế tơmeăm ngi kong têa ê. Rơtế [ă mê, kơvâ pêi chiâk deăng tối tơbleăng, mơhnhôk ăm vâi krâ nho\ng o kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng [ă khu mơdró kâ pêt sầu riêng pêi pro pêt tro pơkâ, rak tơniăn mâu pơkâ dêi kong têa ê ‘na ki krúa le\m kế kâ [ă pơkâ mơ’no xiâm kối pêt mơjiâng dêi kế tơmeăm. Vâ hbrâ ăm mâu tơdroăng ăm tơdroăng ki tê tro tơdroăng pơkâ sầu riêng tro a kơchô tê mơdró kong têa ê.

‘’Maluâ to lâi túa hdrê loăng plâi kâ hiăng châ mâu ngế ki pêt sap ing ton xuân hiăng rơkê ple\ng dâi le\m dêi kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng tơniăn. Laga, vâ ai tơdroăng ki tơdâng tơ’mô ăm kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng kân má môi ‘na túa, ki dâi le\m, ki kân mê tá hâi ai xua mê tơdroăng ki veăng tung mâu roh, tăng ‘nâi mâu tơdroăng ki rơkê ple\ng dêi khoa hok kih thua#t vâ mơjiâng tơdroăng tơru\m xuân môi tiah kơpong kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng tơku\m vâ kum ăm tơdroăng ki tơpui [ă mâu khu tơru\m cheăng kong têa ê tơ’lêi hlâu tâ [ă ăm kơnâ ‘na cheăng kâ’’.

Mơdêk ki dâi le\m dêi kế tơmeăm, pêi pro troh kơchô tê mơdró tê ngi kong têa ê cho troăng ki kal tung la ngiâ. Xua mê, tơdroăng ki kuăn pơlê pêi chiâk deăng a Dak Lak dế rế hía rế xúa mâu troăng hơlâ pêt ai inâi krá tơniăn, pơkâ ăm tơdroăng ki rơkê ple\ng ‘na kih thua#t tung pêt sầu riêng kô kum mơdêk ki dâi le\m dêi kế tơmeăm, mơdêk ki kơnía ‘na cheăng kâ rơtế [ă mê cho rak tơniăn ăm tơdroăng ki pêt krá tơniăn dêi sầu riêng a kong pơlê.

 Kih thuật xúa pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong tơ-[rê tung rak ngăn loăng plâi sầu riêngTie#n sih  Lại Tiến Dũng, Ngế pơkuâ môn hnê ‘na cheăng kâ xúa pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong, Tíu xiâm rak ngăn pơkeăng xoh kơdế ôa hdrong ai hnê tối mâu tơdroăng thế tơtro\ng drêng vâi krâ nho\ng o xôh pơkeăng kơdế ôa hdrong vâ tơniăn [ă tơtro, tơ-[rê tung pêt rak ngăn loăng plâi sầu riêng. 

 -Ô tie#n sih, pôa tối môi tiah lâi ‘na tơdroăng xôh pơkeăng kơdê sôa hdrong a loăng plâi sầu riêng nôkố, mâu tơdroăng ki pro ‘mêi drêng xôh lôi hên pơkeăng?

-Tie#n sih  Lại Tiến Dũng tiâ: Loăng plâi sầu riêng dế cho loăng plâi kâ ki xiâm pro pơxúa cheăng kâ ăm kuăn pơlê tung kong pơlê Dak Lak tối phá [ă mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên tối tơchoâm. Ôa hdrong kâ ’nhiê cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro kơdroh ki tơ-[rê [ă ki vâ kơ’muăn plâi le\m dêi sầu riêng. Ta troh nôkố tơdroăng hbrâ mơdât mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê  loăng plâi sầu riêng a Dak Lak xuân ngăn a mâu tơdroăng pêi pro xúa pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong cho ki xiâm. Pak^ng tơdroăng tơ’lêi xúa [ă xôh ăm hlo tơ-[rê ki hbrâ mơdât, mê xúa pơkeăng xoh kơdế ôa hdrong đi đo xuân pro oh tá tơniăn: môi tiah ki rơlối dêi pơkeăng a mâu tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng chiâng tơdjâk ‘mêi troh ivá kuăn mơngế pro ‘mêi hyôh kong prâi, pro  pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng  [ă tơdjâk ‘mêi troh kuăn kiâ ki le\m ki tơtrâ dêi mâu ôa hdrong [ă mâu túa sinh hok.

-Tiah mê vâ xôh pơkeăng kơdế ôa hdrong ăm tơniăn, hlối tơ-[rê tung pêt plâi sầu riêng kal thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi?

-Tie#n sih  Lại Tiến Dũng tiâ: ‘Na luât pơkâ xúa pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong, má môi thế pêi pro tro tiô luât pơkâ 4 tro, ki kố vâ tối pin xuân ‘nâi xiâm ki pơkâ xuân hiăng hnê tơbleăng lâp lu. Má môi xôh tro pơkeăng. Ngăn tiô kơ pơreăng, oâ hdrong kâ ‘nhiê a loăng plâi mê pin vâ rah xo túa pơkeăng xôh ăm tơtro. Pak^ng mê, pin thế xôh tro chôu. Malối  drêng pơreăng kâ ‘nhiê hâi hên [ă nếo pơxiâm hlo a mâu rôh ki loăng vâ xông kân la oh tá kâi kân. Vâ ai tiô hnê mơhno mê, [ă mâu rơpo\ng ki pêt loăng plâi sầu riêng mê pin xuân thế kơhnâ lăm ngăn dêi klâng  chiâk đi đo [ă vâ hbo lơ ai mâu pơreăng ôa hdrong kâ ‘nhiê vâ teăm xôh kơdế. Tơdrêng amê, pin thế pro tơniăn nồng độ ki hơ’lâk pơkeăng [ă hơ’lêk hên têa lơ oh tung môi [ak tơnêi vâ xôh. {ă mâu rơpo\ng ki xúa pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong, ki hdrối pin thế hlê ‘na mâu túa pơkeăng, tơrêm túa pơkeăng. Apơtih môi tiah mâu pơkeăng tơ-poăng hnê xúa phá tâ mâu pơkeăng têa lơ mâu pơkeăng ki vâi pro pu pu\m. Rêm túa pơkeăng gá ai ki hên pơrá phá, ‘nâ hía ai pơkeăng krêa a tơdrong, xuân ai pơkeăng  ki ‘nâ gá tô xua mê pn thế ple\ng ‘na túa pơkeăng. Pak^ng mê, pin xuân thế hbrâ tro tơdroăng ngăn tiô kô ki trếo dêi tơrêm pơkeăng mê pin câ xôh ti lâi ăm tro [ă thế xôh a peăng kơxo má [ă kong xêi drêng kong hiăng xâp rơngiâp.

-Hên kuăn pơlê nôkố, xúa pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong la hâi vâ tơmâng khât troh rak vế dêi ivá tơná [ă nho\ng o drêng pêi xôh mâu pơkeăng kơdế ôa hdrong, tiah mê pố hôm ai hnê tối ki klâi ăm vâi krâ nho\ng o há?

-Tie#n sih  Lại Tiến Dũng tiâ: Tơdroăng pro tơniăn drêng pêi mâu pơkeăng xoh kơdế oâ hdrong thế tơtro\ng mâu tơdroăng a kơ’nâi kố: Má môi cho ngế ki hiăng ai tơdroăng châi tung châ, lơ ai tơdroăng châi ‘na kéa oh tá le\m, mơngế ki nếo prêi xông ing tamo ivá oh pá hro, vâi kơdrâi ki dế mơ-êa, dế ai kuăn âm, vâi ‘ne\ng [ă hên ki ê pôi tá pêi, pối tá ôi a chê mâu  pơkeăng xoh kơdê nhâ ôa hdrong. Má péa nếo, ngế ki pêi xúa pơkeăng xôh thế hlê nhên tơdroăng ki kal dêi trếo pơkeăng, thế ‘nâi xúa pro ti lâi vâ tơdroăng xôh mê tơ-[rê. Malối drêng xôh pơkeăng thế trua kế truâ ko\ng drêng hơ’lâk pơkeăng. Pak^ng mê, troh a klâng chiâk kuăn pơlê xôh, klêi xôh mâu tơdrong kung kếo pơkeăng pôi tá hvât hmâng vâ. La tung pơla achê kố pin xuân đăng tơbleăng mâu inâi môi tiah Vietgap, GlobolGap xua mê kuăn pơlê pin xuân hiăng hlê hên há. Akố vâ pro tro tiô tơdroăng pơkâ mê pin thế ai mâu tíu ki trêng pro hơ’lâk pơkeăng phá xêh [ă tíu ki ‘măn mâu tơdrng pơkeăng krê, ing mê tâng hiăng pêng pin lăm prâu tah. Pak^ng mê, pin thế mâ nhe#ng, truâ ko\ng, pâng ngiâ ôh vâ pôi tá tro trih, lơ tro pêi pơkeăng, pôi tá ăm pơkeăng châ krêa kơte#ng tung mâ. Pak^ng mê, drêng pin xôh pơkeăng pin thế chêh tơbleăng vâ mâu ki ê ‘nâi pôi tá prôk rơtâ tá  tíu ki pin nếo klêi xôh pơkeăng, vâ pôi tá tro trếo ‘mêi ăm pin. Pak^ng mê, tung pơla xúa pơkeăng xôh mê thế pôi tá kâ ôu tung pơla dế xôh pơkeăng, mâu tơdroăng ki pêi pro mê kô rơ  iô tơdjâk ‘mêi troh ivá tơná pin.

-Hôm mơnê kô tie#n sih.

Hương Lý chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng