{ă 4ha deăng pêt plâi krui ngeăm, tơvât [ă mâu hdrê loăng plâi ki ê, 2 hơnăm hiăng luâ, rơpo\ng nâ Trương Thị Thu, a thôn 6E, cheăm }ư\ Elang, tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak châ pêi lo liăn dâng 300 rơtuh rêm hơnăm. Nâ Thu ăm ‘nâi, rơpo\ng nâ pơxiâm pêt loăng plâi kâ sap ing hơnăm 2014. Apoăng tá hâi hlê ple\ng, kơxo# liăn iâ mê bu mơnúa pêt ngăn 1 ha mê choâ ‘lâng po rơdâ tung rêm hơnăm.

Hlo tơdroăng ki roê xo plâi krui hưh cơ kố rế hía rế hên, ko\ng ti mơjiâng pro mâu kế tơmeăm hưh cơ đi đo vêh a cheăm po lâm hnê [ă k^ tơkêa roê xo tâi mâu plâi ki pêi lo dêi kuăn pơlê, nâ Thu khên tơnôu hơ’lêh pêt rak ngăn kơdrum loăng tiô túa ki nếo.

Rơnó krí kố nah, nâ châ krí xo dâng 30 ta#n krui ngeăm, ko\ng ti roê [ă yă sap ing 20 – 25 rơpâu liăn/kg hên tâ yă kơchô tê mơdró roê sap ing 2 – 3 rơpâu liăn/kg.

Tiô nâ Thu, pêt plâi krui ngeăm tiô troăng hưh cơ ai hên tơdroăng ki pơxúa, malối châ rak tơniăn ăm ivá châ chăn dêi tơná xua gá ôh tá châ rơvât hên mâu phon, pơkeăng hoă hok.

‘’Pêt plâi krui ngeăm tiô troăng hưh cơ mê á hlo gá ai pơxúa khât, má môi cho ‘na ivá dêi tơná kô châ rak tơniăn tâ xua drêng xôh pơkeăng mê kô ôh tá tơdjâk troh ivá châ chăn. Má péa nếo, cho mâu kế tơmeăm dêi pin xúa troăng hưh cơ mê kô rak vế ivá châ chăn ăm pơlê pơla, kơnôm mê ivá châ chăn dêi mâu ngế roê kâ xuân châ rak tơniăn. Má pái, cho kơxo# liăn pin ‘no ôh tá hên [ă ko\ng ti phon rơvât hưh cơ kô kum ăm pin tâi mê tơdroăng kố gá kal khât.

Xuân hluăn ing kơtiê sap ing pêt plâi krui ngeăm, pôa Huỳnh Hữu Vân, ối a thôn Hòa Thanh, cheăm Ea ~uôl, tơring {uôn Đôn ăm ‘nâi, pôa dế rak ngăn dêi kơdrum loăng plâi tiô troăng hưh cơ.

Tiô pôa Vân, pêt plâi krui ngeăm tiô troăng hưh cơ gá ai tơdroăng ki pơkâ hên [ă athế pêi pro krâu khât ‘na tơdroăng ki xúa phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong. Tung mê, tơdroăng ki pêi pro tro hâi khế, klâ tơniăn drêng xúa pơkeăng gá kal khât vâ kế tơmeăm pêi lo châ rak tơniăn tâ.

‘’Ôh tá la lâi á xôh pơkeăng [ă xúa hmôu pơ hmâng vâ mâu phon rơvât tơvât [ă pơkeăng hoă hok. Pơtih tung môi khế á krí plâi péa hdroh mê á poê drêng krí a khế nơniâ, hiăng klêi mê á rơvât pơkeăng sinh hok vâ xôh. Mê cho pơkeăng sinh hok athế 15 hâi klêi mê á nếo krí nếo, a rôh khế mơniâ tá troh hâi má 30 hâi mâ khế mê kơtăn châ 15 hâi mê plâi gá nếo tơniăn tâ’’.

Tiô khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê kong pơlê Dak Lak tối, lâp kong pơlê nôkố ai vâ chê 1.200 ha kơdrum deăng pêt plâi krui ngeăm, tơku\m hên a mâu tơring {uôn Đôn, Krông Pa], Ea Kar, MDrak.

Khu ngăn ‘na chiâk deăng hnê mơhno mâu tơring ki pêt hdrê loăng plâi kâ tiô troăng ki pêt krá tơniăn, vâ kơdroh tơdroăng ki mơdêk [ăng tơnêi pêt plâi krui ngeăm a mâu kơpong ki ôh tá tro, pơtối rak vế túa pơkâ, [ăng tơnêi nôkố a mâu kơpong ki tơtro, ai tíu tê tơniăn. Mơdêk hnê, po lâm hriâm, mơjiâng túa pơkâ, hnê tối kih thuât ăm kuăn pơlê.

Tơdrêng amê, hnối mơdêk tơru\m pơla khu mơdró kâ [ă mâu ngế ki pêt, ‘no liăn xúa mâu kơmăi kơmok tung uâ mơdiê, rak vế vâ mơdêk ki le\m tung pêt, po rơdâ kơchơ ki roê ‘mot.

Mâu tơdroăng tơtro\ng drêng pêt loăng plâi kâ hưh cơ

Vâ kum kuăn pơlê hlê ple\ng tâ ‘na pêt loăng plâi kâ tiô troăng hơlâ hưh cơ xuân môi tiah mâu tơdroăng ki pơxúa ing ki hlê ple\ng ‘na mơdâ pêt, ngế chêh hlá tơbleăng ai tơpui tơno [ă tie#n sih Hoàng Mạnh Cường, Kăn ngăn ‘na loăng kong [ă loăng plâi kâ, cheăng tung Vie#n Khoa hok Kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng, loăng kong Tây Nguyên.

Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Êng: Ô tie#n sih Hoàng Mạnh Cường, tơdroăng ki phá pơla pêi pêt hdrê loăng plâi kâ ki ai pơluăn tiô túa pêt hưh cơ [ă pêt tiô hmâ gá phá dêi rơpó môi tiah lâi?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Ki phá gá ăm hlo nhên pơla pêt plâi hưh cơ [ă tơdroăng pêt ki hmâ ing nah. Pêi chiâk deăng hưh cơ ai 5 tơdroăng pơkâ ôh tá chiâng xúa: má môi cho trếo pơkeăng [ă pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong; má péa, ôh tá rơvât phon hoă hok; má pái ôh tá xôh pơkeăng ki pro ăm rê\ng kân; má pu\n, ôh tá chiâng pro drêng loăng ki chiâng hơ’lêh gen [ă má pơtăm, ôh tá rơvât phon eâk mơngế. Pêi pêt hdrê loăng hưh cơ ai pơkâ cho pêi pêt hdrê loăng plâi krúa, tơniăn [ă hlối pro le\m ăm hyôh kong prâi, malối mâu xiâm nhâ [ă kuăn kiâ ki ê.

La vâ tối [ă tơdroăng pêi pêt tiô hmâ sap ing ton nah, nôkố, malối [ă loăng plâi krui ngeăm, krui kuit, mâu plâi ki ai pơluăn tối tơchoâm ăm hlo, pin rơvât lối hên pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong, pơkeăng pro ăm loăng plâi re\ng kân. Mê xuân cho môi tơdroăng ki phá dêi plâi ki ai pơluăn, pá vâ kâi châ séa ngăn, malối tung pơla loăng vâ lo reăng, kơ’muăn plâi tung pơla plâi ối kơbâng, tro mâu hmui, tâng măng, oăng khêi pâk hên.

Má péa, ki phá tơ ê mê pin lơ rơvât phon hoă hok lối hên. Tơdroăng pêi pêt ôh tá pro le\m hyôh kong prâi. Má pái, mê cho tơdroăng pin lơ rơvât phon êak ro la ôh tá vâ têng khăng, ăm ga liê, kal athế pro mơ-u\m kơdê pơreăng hdrối ‘nôi.

Môi tiah a mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên, pin hlo tiah kố vâi pro phon êak ro [ă tơdroăng rơvât phon ki hâi tá mơ-u\m [ă choi rơngâp hlối a tơnêi a ngâ, ing mê phon ki choi mê pro ‘mêi hyôh kong prâi, tơnêi ó.

Ki vâ tối gá, kal khât ki ai têa tôh ăm mâu loăng plâi kâ ki ai pơluăn mê, mâ tá xúa têa ôh tá krúa, xo têa ki ‘mêi ai pơreăng, têa ai êak krêng. Tung têa mê, ai hên trếo meăm, xua mê, mâu meăm ki mê kô pro ‘mêi tơdjâk troh ivá kuăn mơngế [ă pro ‘mêi hyôh kong prâi.

Êng: Tiah mê, mâu tơdroăng ki pơxúa dêi mơngế pêi chiâk ki pêt plâi kâ ai pơluăn tiô túa hnê pêt hưh cơ ga môi tiah lâi, ô tie#n sih?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Pin ‘nâi tiah kố ki pơxúa kân, hên tơdroăng pơkâ to\ng kum dêi pin mơhnhôk pêt plâi hưh cơ. La akố, pin kô hlo ki pơxúa apoăng dêi kuăn pơlê ki pêi pêt mê cho drêng pêi pêt hưh cơ yă tê kô to kơnâ. 

Má péa, cho tơná mơngế ki pêi pêt tung kơdrum loăng plâi ki mê kô châ tơniăn ‘na ivá ôh tá xôh pơkeăng kơdê ôa hdrong [ă malối vâi hiăng pêi mâu tơdroăng cheăng kâ ki tro.

Vâi ôh tá ‘no hên hnoăng pêi cheăng ‘ki no liăn hên a kơdrum loăng plâi ki vâi pêt, [ă malối ‘na liăn ngân. Kơnôm ing mê kô kơdroh yă chiâng tê la tơmeăm vâi pêi lo hên. Laga ki pá nếo mê pin ‘nâi, tơdroăng pêi pêt loăng hưh cơ pin pá vâ ‘nâi nhên, vâ hnê djâ kuăn pơlê ôh tá chiâng pêi pêt hdrê plâi ki kố, lơ hdrê plâi ki tá, bú ai to mâu khu mơdró ki kân tê kâi pêi pro.

Ki xiâm xua tíu ki vâ rôe pơla ing tơdroăng pêi pêt tiô hmâ ton nah [ă  pêi pêt hưh cơ iâ mê tơmeăm ki pê lo kơdroh hên kơpêng 50%, tiah mê, kô pro ăm tơmeăm ki pê lo iâ [ă pro tơdjâk troh ‘na pêi lo liăn dêi kuăn pơlê pêt tung môi băng tơnêi. Mê kố cho môi tơdroăng ki ngin dế tơmâng khât tí tăng ‘nâi ple\ng, pro ti lâi vâ kơdroh ki tơdjâk ‘mêi hyôh kong prâi [ă ăm ivá mo le\m.

Êng: Mê, tie#n sih ăm ‘nâi mâu tơdroăng thế tơtro\ng [ă mơngế pêi chiâk drêng pêt plâi kâ tối tơchoâm xuân môi tiah plêt plâi kâ ki ai pơluăn tối krê, drêng pêt tiô túa pơkâ hưh cơ?,

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Ai 3 tơdroăng ki a tơmiât tiah kố, kuăn pơlê ki pêt thế hmiân tuăn: Má môi, drêng pin pêt hưh cơ tơkéa vâ tối pin thế pêi pro tro mâu tơdroăng pơkâ ‘na pêi lo tơmeăm ki le\m tung mê ai phon rơvât.

Pin xuân hiăng ‘nâi tiah kố, kuăn pơlê kô chiâng păn ro, í, chu, mê pin chiâng vâ kơd^ng tâi tâng mâu xiâm tơmeăm ki hiăng ai xêh pin vâ rơvât ăm loăng. Thăm nếo chiâng xo mâu ká, kơteăm ku ku\n ki vâi hiăng hvât lôi rơvât ăm loăng plâi kô xông dâi le\m.

Tâng ôh, xuân chiâng pro mơ-u\m prá lơ pêt tơvât mâu loăng ki ê ki chiâng ai đăm, pơtih môi tiah pôm prế. Drêng hiăng klêi pui pôm prế  klêi xo pôm gá kông hlá gá kô tơvât tung kơdrum ah gá u\m tơnêi kô hơpok le\m kô ai đăm hên. Thăm nếo xuân chiâng xo tâm mơ-u\m mâu kông gá mê vâ rơvât ăm loăng.

‘Na pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong mê ai hên kuăn pơlê pro, pơtih xo hăng ‘lo. Pin xuân chiâng hơ’lâk hăng, uâ hăng hrêi klêi mê xôh vâ pro ăm mâu hdrong ôh tá khên lo kâ ‘nhiê. ‘Na kơtâ ôa xuân môi tiah kơmeăn ki kâ ‘nhiê rêi. Mê cho mâu tơdroăng ki chiâng vâ pêi pro.

Pak^ng mê, pin xiâm thế kơdroh xôh pơkeăng hoă hok. Xua ki xiâm pơkâ pêi pêt tiô túa hưh cơ ôh tá chiâng xúa mâu phon trếo. La tâng vâ tối akố [ă mâu loăng plâi ki ai pơluăn [ă plâi kâ tối tơchoâm ôh tá xôh  pơkeăng kô pá khât vâ kâi kơdê mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê. La pin kal thế klâ ăm ton hâi khế klêi krí plâi.

Hôm, mơnê kơ tie#n sih.

H’Xíu Hmok chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng