VOV4.Sêdang - Tung rêh kâ ối dêi mơngế Tây Nguyên, tơdroăng mơđah to\n chêng tơgôu koăng cho ‘’tơmeăm’’ mơhno túa le\m tro, tơdroăng loi t^ng ki ai khât ‘nâng, kơnía git. Maluâ ti mê, tơdroăng pêi cheăng kâ, tê mơdró [ă tơdroăng ki ‘mot mơhno túa le\m tro ing mâu kong têa vâi ê, lơ ing mâu tíu ki ê dế pro rế vâ hía lôi tơdroăng mơđah to\n chêng tơgôu koăng. Tung hên hơnăm achê pơla kố, kơvâ mơhno túa le\m tro [ă dêi hdroâng kuăn ngo mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên hiăng ai hên troăng hơlâ vâ rak vế, chôu ‘măn tơdroăng to\n chêng tơgôu koăng, tung mê, ki kal má môi cho kring vế, [ă hnê mơhno ‘na to\n chêng tơgôu koăng.

Khu to\n chêng tơgôu koăng vâi hdrêng dêi Plei Ku Roh, bêng Yên Đổ, pơlê kong kơdrâm Plei Ku, kong pơlê Gia Lai ai 17 ngế, vâi ki mê ai hơnăm pơrá phá dêi pó, la pơrá ai môi hiâm tuăn tơdjuôm, môi tiah ngoh Siu Thưm, kot mâ hơnăm 1983 hiăng kơhnâ khât tung tơdroăng ki hâk git kơ túa to\n chêng tơgôu koăng. Ngoh Siu Thưm tối ăm ‘nâi, hơnăm 2008, drêng ngoh nếo xo mâi vêh ối a Plei Ku Roh nah, akố, bu ai môi khu to\n chêng tơgôu koăng dêi mơngế hơnăm hiăng krâ, xua mê, ngoh hiăng po môi to lâm hnê to\n chêng tơgôu koăng, ôh tá xo liăn ngân, hnê kơ mâu droh rơtăm [ă vâi hdrêng a tơrêm kong măng. Lâm hriâm mê châ kuăn pơlê veăng vâ môi tuăn [ă ai kơdrâm mơngế ki hriâm. Xuân sap ing hâi ki mê troh  nôkố, Plei Ku Roh ai tơ’nôm 2 khu to\n chêng koăng dêi vâi hdrêng [ă vâi droh rơtăm; idrâp chêng koăng hiăng chuât xơtó nếo tung tâi tâng mâu roh ki pơkoăng  o\ng mế, tơdroăng hâk phiu hâi plah môi hơnăm dêi vâi ‘ne\ng, to hngêi nếo dêi pơlê pơla:

‘’Ki hâk tơngăm dêi tơná á mê cho kơdo mơ-eăm rak vế ‘na chêng koăng [ă tơdroăng ki mơjiâng mâu prôa dêi kuăn ngo, prôa kong ngo [ă chêng kơlá, [ă tơdroăng ki xiâm cho vâ ăm thế rêm ngế, malối [ă rơxông nếo tung pơlê veăng [ă á, rak vế ‘na mơhno túa le\m tro tung to\n chêng tơgôu koăng tiô khôi hmâ dêi tơná. Dế nôkố, kuăn cháu hmâ kơtâu tiô ‘na mơhno túa le\m tro chal nếo mê piu lôi ‘na mơhno túa le\m tro, mâu prôa, rơvo\ng, chêng koăng dêi kuăn ngo tơná, tâng pin tiô vâi tơdroăng chal nếo nôkố, pin ôh tá kâi teăm kơ vâi. Athế rak vế tơmeăm koăng, tơdroăng ki le\m tro dêi pâ pôa pin chôu ‘măn ăm, malối cho ‘na chêng koăng, ‘nâi to\n chêng tơgôu koăng mê cho ki xiâm dêi mơhno túa le\m tro tơná. Tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê hdroâng Jarai pin ối trâm hên pá puât, la pôi tá lôi tơdroăng mơhno túa le\m tro dêi pâ pôa pin hiăng ‘măn ăm nah, xua mê, cho ki xiâm vâ mơhnhôk thế hiâm mơno rêm ngế vâ vâi rak vế plâ rơxông’’.

Khu to\n chêng Plei Ku Roh, bêng Yên Đổ, Plei Ku

 Pôa Siu Rên, a pơlê O, cheăm Ia O, tơring Ia Grai tối ăm ‘nâi, mơngế Jarai ngăn chêng koăng cho môi túa kế tơmeăm dêi rơpo\ng hngêi. Xua ing chêng koăng ôh tá xê to cho prôa, rơvo\ng, chêng koăng tí xê to xúa vâ to\n, vâ tôu drêng ai tơdroăng hơniâp ro, khéa hơ’nêng, mê ối vâ mơhno tơmeăm khoăng ki ai khât. Xua ti mê, tâi tâng mâu rơpo\ng hngêi tung pơlê O pơrá athế kơdo mơ-eăm rôe chêng koăng vâ xúa tung mâu roh ki kal dêi rơpo\ng hngêi tơná, la ôh tá athế xo mung dêi nho\ng o tâ tá.

Pơchốu ko\ng vêh ngi mơnât hngêi ki kơtúa kơtum chêng, pôa Siu Rên hâk tơngăm tối tiah kố, rơpo\ng pôa ai 2 kơtum chêng, 1 kơtum chêng kơnía, kơtum chêng ki kố bu ăm to mâu vâi krâ ki to\n tung mâu roh leh mơd^ng ki kal kân, môi tiah mơdâm kiâ, mơd^ng lôi tơnâp kiâ, t^ng kâ kơpôu. Krâ pơlê rôe kơtum chêng koăng kố kơtăn kố hiăng hên hơnăm [ă yă kơnâ lối 300 rơtuh liăn. Môi kơtum chêng mê ai tâi tâng 19 kơtâ, kơnâ lối 60 rơtuh liăn vâ vâi rơtăm to\n tung mâu hâi leh mơd^ng to hngêi nếo lơ kuăn ‘ne\ng kơtê châ 1 hơnăm tung rơpo\ng hngêi. Pôa Siu Rên tối ăm ‘nâi:

‘’Kế tơmeăm athế chôu ‘măn ăm rơxông kơ’nâi. Pơtih pêi klâng, pêi chiâk kô ai kế kâ, kế kơd^ng xua vâ chôu ‘măn ăm kuăn ‘ne\ng. Xua ti mê, mơhno túa le\m tro ‘na chêng koăng xuân athế pro ti mê, athế rak vế vâ chôu ‘măn ăm kuăn cháu la ngiâ, ai tơdroăng ki klâi hơniâp ro, khéa hơ’nêng tung pơlê, mê vâi kô xo kơtum chêng mê vâ to\n, vâ mơđah, veăng mơhno tơdroăng ki hơniâp ro, lơ veăng s^ng khéa hơ’nêng [ă idrâp chêng koăng. Mê cho khôi túa, vêa vong, mơhno túa le\m tro tiô khôi hmâ dêi hdroâng kuăn ngo Jarai tơná. Kế tơmeăm ki nía mê athế chôu ‘măn ăm kuăn cháu, tung mê, ki kơnía má môi cho chêng Pat, cho túa chêng ki rôe [ă hên liăn ngân. Ki má péa nếo, mê cho chêng koăng ôh tá khoh tê, bu chiâng rôe tê, tâng ai kal rôe tơ’nôm vâ ‘măn ăm rơxông kuăn cháu la ngiâ. Kuăn ‘ne\ng la ngiâ ah xuân môi tiah mê, athế rak vế chêng koăng mê, pôi tá tê, mê bu kal athế rôe tê [ă xúa ton troh la ngiâ’’.

Pôa Siu Rên, krâ pơlê ối achê 12 kơtâ chêng kơnía

Tiô tơdroăng ki séa ngăn tung hơnăm 2020, a Gia Lai ối rak vế lối 5 rơpâu 600 kơtum chêng koăng, tung mê, ai lối 930 kơtum chêng koăng ki kơnía. Dế nôkố, lâp kong pơlê ai 948 pơlê tung 1 rơpâu 192 pơlê, tơ’mô [ă 79,5% kơxo# pơlê hdroâng kuăn ngo ối ai chêng koăng. Tung mê, tơring Ia Grai cho tíu ki ai hên chêng koăng má môi.

Rêm hơnăm, kơvâ ngăn ‘na mơhno túa le\m tro dêi tâi tâng mâu tơring, pơlê kong krâm, pơlê kong kơdrâm tung kong pơlê pơrá hiăng tơku\m po mâu hneăng tơ’noăng to\n chêng, tơgôu koăng a mâu pơlê cheăm, bruô chêng koăng ăm mâu pơlê. Tơdroăng kố tí xê to kum vâ pơtối rak kơpong ki mơđah to\n chêng koăng, mê ối mơhnhôk kuăn pơlê pơtối rak vế ‘na chêng koăng dêi kuăn pơlê mâu hdroâng  kuăn ngo. Pôa Nguyễn Xuân Hà, kăn [ơrô mơhno túa le\m tro, pơtâng tơdroăng ki nếo dêi pơlê kong kơdrâm Plei Ku tối ăm ‘nâi tơ’nôm:

‘’Rêm hơnăm, pơlê kong kơdrâm rôe mâu kơtum chêng koăng vâ bruô ăm mâu pơlê vâ hriâm, [ơrô ngăn ‘na kuăn ngo xuân tơku\m po mâu lâm hnê chêng koăng ăm vâi rơxông nếo. Ki xiâm dêi mâu [ai chêng koăng, mâu vâi krâ ki hnê mê cho krâ pơlê, mơngế ki châ loi tơngah, xua mê, mâu vâi o, vâi hdrêng pơtối châ hriâm re\ng rơkê [ă hâk vâ păng ‘nâng’’.

Pôa Nguyễn Đức Hoàng, Kăn pho\ ngăn mơhno túa le\m tro - ivá [ă ôm hyô kong pơlê Gia Lai tối, tung plâ 15 hdrối mê hía nah, riân sap ing chêng koăng Tây Nguyên châ UNESCO mơnhên tối cho tơmeăm khoăng ki kơnía git dêi kuăn mơngế, mê kong pơlê hiăng rak vế, pêi pro kơhnâ khât ‘na mâu tơdroăng ki hiăng tơhrâ tơkêa, ing tơdroăng tơku\m po leh mơd^ng to\n chêng tơgôu koăng ki kân, tá troh a tơdroăng pơ-ô mơngế ki rơkê to\n chêng tơgôu koăng, hbrâ vâ djâ chêng koăng hnê tung mâu lâm mơhriâm:

‘’Kong pơlê tơku\m po Festival chêng koăng Lâp plâi tơnêi hơnăm 2009, festival chêng koăng Tây Nguyên (hơnăm 2018) [ă ngin dế pơkâ thế mâu tơring, cheăm ‘mot hnê chêng koăng tung hngêi trung’’.

{ă mâu tơdroăng cheăng pêi pro ai pơxúa kân khât, mâu hdroâng kuăn ngo ki iâ mơngế [ă kơvâ ngăn ‘na mơhno túa le\m tro dêi kong pơlê Gia Lai dế kơhnâ khât tung rak vế, chôu ‘măn ‘na chêng koăng ăm i châ tơ-[rê tâ.

Nguyễn Thảo chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng