Tơruih plâi kơphế châ mơnhên sap ing hên xiâm kối, mơni cho xua oâ hdrong lơ pơreăng. A kong pơlê Lâm Đồng, xiâm kối dêi tơdroăng tơruih plâi cho xua pơreăng kâ ‘nhiê tung dế tơkâng cho ki xiâm. Ki hên mâu kơdrum kơphế dêi Lâm Đồng pơrá hlo tơdroăng kố, tung pơla vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk deăng pá puih tung hbrâ mơdât ‘na tơdroăng kố. Jâ Mai Thị Hiền, a thôn 10, cheăm Hòa Bắc, tơring Di Linh ăm ‘nâi, maluâ rơpo\ng hiăng xôh hên túa pơkeăng la tơdroăng ki kơphế tơruih plâi xuân ối trâm hlo hên.

‘’Pá má môi cho pơreăng ki pro u\m plâi, tơruih plâi. {ă tơdroăng ki á  hlá hlo lo hbri hbríu, môi tiah mâ kơteăm, túa pơreăng ki kố pá vâ kơdê, pro pá má môi’’.

Maluâ mơnhên hlo tơdroăng ki tơruih plâi xua pơreăng pro, hên rơpo\ng kuăn pơlê xuân ôh tá ‘nâi tung tơdroăng ki châ ‘nâi [ă tăng troăng hơlâ hbrâ mơdât tơ-[rê. Pơreăng kâ ‘nhiê tung dế tơkâng lơ vâi krâ nho\ng o ối hmâ khe\n cho răng tơkâng, kró plâi, tâng ôh tá châ hlo [ă hbrâ mơdât tơdrêng mê ki dâi le\m dêi kơphế kô kơdroh hên. Kơxo# plâi kơphế tro tơruih tiô riân châ troh 30%, phá tơ-ê ai mâu kơdrum ki tro tơruih troh tơdế kơxo# plâi. Tiô pôa Đinh Văn Quang, a thôn 1, cheăm Hòa Bắc, tơring Di Linh, kơphế nôkố ai hên oâ pơreăng, tâng ôh tá xúa tro mâu troăng hơlâ rak vế pơkeăng mê kô pá vâ rak tơniăn châ tơ-[rê ăm plâi tung pêt mơjiâng tơdroăng ki môi tiah rơhêng vâ:

‘’Tối ‘na pơreăng mê loăng kơphế nôkố oâ pơreăng kâ ‘nhiê hên khât! La hên má môi cho kơmeăn. Gá kâ ‘nhiê pro răng tơkâng, tr^ng hlá, tơruih plâi’’.

Tiô pôa Nguyễn Tiến Đạt, kih sư ngăn ‘na chiâk deăng, rơtế [ă mâu kơmeăn ki ê, pơreăng ki ối tung khu kuăn kơmeăn ki chiâng prôk ukố utá tung rêi cho kơmeăn ki kâ ‘nhiê rơ-iô ăm hên kơdrum kơphế ki dế ai plâi [ă kơphế ki ối kơbâng. Drêng rêi kơphế tro pơreăng pro tr^ng hlá klêi mê hơ’leh mơngiơk prâp, môi pâ tro u\m, tr^ng a hlá klêi mê chiâng tr^ng prong khât, loăng ôh tá kâi xông kân, ai mâu tơkâng ki ối kơbâng khăng hlâ, mâu xiâm tro pơreăng kâ ‘nhiê mê ah chiâng hlâ. Ki dâi le\m dêi kơphế tro tơdjâk tơkôm ngăn tung tơdroăng mâu pơreăng tung tơnêi [ă rêi tro kâ ‘nhiê gá hên.

‘’Nôkố pơreăng tr^ng hlá, u\m rêi xua pơreăng [ă oâ kơmeăn kâ ‘nhiê, gá pro ăm loăng kơphế tro tr^ng hlá [ă hlâ. Kố cho pơreăng chiâng vâ tối cho pá khât vâ hbrâ mơdât [ă mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng tung mâu hơnăm ki achê kố. Xua ki hên vâi krâ nho\ng o nôkố pin xuân tá hâi hlê ple\ng ‘na túa pơreăng, ki hên cho hmâ hlo pơreăng pro tr^ng hlá, xiâm loăng hlâ cho xua ing pơreăng ki ê môi tiah hdró pro. Drêng mê, vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk deăng hmôu pơ hbrâ mơdât hdró, ôh tá ‘nâi xiâm kối cho pơreăng ing troăng ki ê pro mê pơreăng kâ ‘nhiê rế hía rế tâ tú re\ng, rế tơ’nôm tơdroăng ki pá vâ hbrâ mơdât’’.

Tiô mâu ngế ki rơkê ‘na chiâk deăng, vâ hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê châ tơ-[rê mê tơdroăng ki châ ‘nâi cho kal khât. Xua ai tơdroăng ki châ ‘nâi tro túa pơreăng mê nếo xúa tro túa pơkeăng, ing mê nếo kơdê tơ-[rê kơmeăn tơ-[rê tâ. {ă mâu túa pơkeăng ki hbrâ mơdât tơruih plâi kơphế, nôkố tung kơchơ tê hên h^n túa pơkeăng. Laga, ing tơdroăng ki ai khât ăm hlo, ôh ti xê mâu túa pơkeăng ki lâi xuân pro ai pơxúa tơ-[rê ăm vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk deăng.

Pôa Nguyễn Đức Thiết, hngêi trung Kao đăng Ko\ng nge# kih thuât Bảo Lộc tối tiah kố, mâu pơkeăng hbrâ mơdât oâ pơreăng kâ tung dế tơkâng hmâ kâ trâu tung dế loăng, ga kâi kơdê [ă mơdât túa pơreăng pá kong [ă tung dế loăng. Kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng athế pro tiah lâi châ ‘nâi nhên hdrê oâ hdrong, kơmeăn ki hmâ lo kâ ‘nhiê a loăng kơphế.

‘’Vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk deăng drêng hlo a hlá, mê hlá ai mâu tíu ki môi tiah on chếo. A xiâm loăng ối drêh mê hlo ai mâu tíu ki ai mơngiơk prâp, drêng pin pê ngăn mê tâ gá khăng kơtô. {ă a plâi, drêng pơreăng kâ ‘nhiê mê hlo ai mâu tíu ki môi tiah tro on chếo mơngiơk prâp a plâi’’.

Tiô riân ngăn, rêm hơnăm tung kong pơlê Lâm Đồng ai sap ing 8 troh 10 rơpâu ha kơphế tro pơreăng kâ ‘nhiê ki ó [ă tu\m túa mâu oâ, hdrong, pơreăng. Nôkố, kong pơlê kố dế mơdêk mâu troăng hơlâ ‘mâi pêt kơphế [ă [ăng tơnêi ‘mâi vêh pêt đi đo, hơnăm kơ’nâi rế hía rế hên tá hơnăm hdrối, la tâng ôh tá ai troăng hơlâ re\ng hbrâ mơdât [ă tơ-[rê tung tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê [ă mâu oâ hdrong, kơmeăn ki kâ ‘nhiê mê tơdroăng ki ‘mâi vêh pêt kơphế dêi Chin phuh kô tro tơdjâk hên, tơdjâk ton xo\n troh túa pơkâ mơnhông pêt kơphế tiô troăng krá tơniăn ton dêi kong pơlê.

Khu ki pêt kơphế dế trâm pá hên tơdroăng xua ai hên pơreăng kâ ‘nhiê, pro tơdjâk troh hên ki tơ-[rê tung pêi chiâk pêi deăng dêi kuăn pơlê. Tiah mê, troăng hơkâ ki lâi kum kuăn pơlê hbrâ mơdât tơ-[rê mâu kơmeăn kâ ‘nhiê kơphế? Tơpui tơno kơ’nâi kố dêi  tie#n sih Nguyễn Thị Thủy, Ngế xiâm ngăn ‘na kuăn kiâ, cheăng tung Vie#n rak ngăn hdrê loăng [ă pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong kô tối nhên tâ ‘na tơdroăng kố.

-Ô jâ, tiô tí tăng ‘nâi ple\ng dêi Vie#n rak ngăn hdrê loăng  pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong nôkố a loăng kơphế dế ai mâu pơreăng kâ  ’nhiê ki lâi rơ-iô?

Tie#n sih Nguyễn Thị Thủy: Tối tơchoâm loăng kơphế tro hên oâ pơreăng kâ ‘nhiê, la ngin klâ ai 2 khu: môi khu kâ ‘nhiê a tơnêi xiâm loăng kơphế [ă môi khu kâ ‘nhiê tung rêi. Khu kâ ‘nhiê a tơnêi, [ă loăng kơphế ki dế ai plâi ki ó má môi cho ôa prâp kâ ‘nhiê plêi [ă pá cho pơreăng pro khăng hlâ tơkâng, khăng plâi, tơkéa vâ tối oâ pơreăng pro prăng rơmon. ‘Na khu oâ pơreăng ki kâ ’nhiê rêi ai kơtâ ôa.

Tiô tối tơbleăng klêi tí tăng ngăn sap ing hơnăm 2012 troh hơnăm 2014 mê ngin hiăng tí tăng ‘nâi [ă mơnhên inâi dêi 27 túa kơtâ ôa ki kâ ‘nhiê pá kơdâm rêi kơphế. Laga, 2 túa kâ ‘nhiê pro tơdjâk kân troh plâi [ă ki le\m lơ ôh dêi kơphế, [ă xuân ai ki ó má môi cho Pratylenchus coffee [ă Meloidogyne  hycotina. {ă 2 túa oâ kố ôh tá xê to kâ ‘nhiê loăng kơphế dế troh hơnăm ai plâi, pro tr^ng hlá, u\m rêi mê ối kâ ‘nhiê loăng kơphế ki ‘mâi pêt. Cho ki xiâm pro lu\p [ă tơdroăng ‘mâi pêt kơphế nếo. Tơdrêng amê, khu kơtâ ôa kố ối kâ ‘nhiê, po troăng ăm mâu khu kơmeăn kâ ‘nhiê tơku\m [ă mâu kơmeăn pá kơdâm tơnêi mê kâ ‘nhiê ó mâu loăng kơphế. Ing mê, pro tâk ki tr^ng hlá, u\m rêi ăm loăng kơphế.

Môi túa pơreăng pá kơdâm tơnêi kâ ‘nhiê rêi loăng kơphế rơ-iô ó tâ, mê cho ôa prâp. Gá xuân pro tơ’nhiê [ă hlối tơ’lêi ăm mâu kơmeăn tung tơnêi vâ mot kâ rêi pro loăng kơphế chiâng tr^ng hlá re\ng u\m rêi tâ.

-Tiah mê ô jâ, [ă mâu khu pơreăng kâ ‘nhiê kơphế mê kuăn pơlê nếo tối troh mê, kuăn pơlê ki pêi chiâk kal thế pro klâi vâ kơdê ăm tơ-[rê ?

Tie#n sih Nguyễn Thị Thủy: {ă mâu khu ôa prâp kâ ‘nhiê reăng,  plâi kơbâng a tơnêi, [ă mâu ôa prâp kố drêng séa ngăn nhên kih thuât ing hơnăm 2015 troh hơnăm 2018 mê ngin hiăng hnê kih thuât: má môi cho hnê kuăn pơlê xôh têa ăm lo têi hlối vâ xếo krúa plâi khăng ki ôa prâp ối hmuâ tung plâi, tơ’môm [ă tơdroăng ki vâi tối ôa prâp gá ai kế ki hding mê pá vâ kơdê tah. Ngin hnê ăm pó vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ tơru\m [ă hlối tôh têa ăm lo têi vâ xếo mâu tơxui plâi tah reăng khăng, klêi mê xôh pơkeăng rak vế plâi vâ gá châ 100%. Tơ’nôm [ă tơdroăng pêi pro ki ê nếo ngin hlối hơ’lâk têa châu hnăng le\m ki hiăng ai vâi tê hlâu vâ xôh tah mâu ôa krêa lu\m kơpêng ôa prâp ki hdrối klêi mê xôh pơkeăng, hlối tơku\m pro tu\m 2 tơdroăng kố mê gá kô kơdroh pơkeăng  hoă hok sap ing 20-40% mê xuân kâi vâ hbrâ mơdât [ă mâu pơreăng ki kố.

‘Na ki khăng tơkâng khăng plâi mê ai 2 tơdroăng ki xiâm pro, má môi cho xua kơmeăn má péa cho ing ôh tá ai trếo kơhiâm, la kơmeăn kô pro ai tíu ki prăng tung plâi kơphế [ă pro kơhlo\ng iâ. Tâng xua ing kơmeăn mê pin xôh mâu túa pơkeăng tiô hnê thế hbrâ mơdât ki tro [ă pơreăng kố mê a pơla pin xoh pơkeăng thế xôh hdrối rơnó mêi.

{ă khu pơreăng kâ ‘nhiê rêi, [ă kơtâ ôa mê a Vie#n ngăn hdrê loăng [ă pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong dêi ngin ai pơkeăng SHPV1 hbrâ mơdât tơ-[rê tung mê ai hên mâu kơmeăn ki pơxúa, pak^ng kơdroh ôa prâp kâ ‘nhiê [ă kơdroh kơtâ ôa kâ ‘nhiê mê gá ối tơ’nôm hên mâu kuăn kiâ ki pơxúa ối tung tơnêi. Ngin hiăng mơnúa pêi pro a mâu túa a kong pơlê Dak Nông, Dak Lak [ă ăm hlo ki tơ-[rê, tơdroăng kơdroh ki lu\p tung xôh pơkeăng hoă hok kơdê pơreăng tung kơdâm tơnêi.

-Ô jâ, tung tơdroăng dế kố, vâ tơdroăng cheăng pơtối ‘mâi pêt kơphế châ pêi pro tơ-[rê, mê pin kal thế pêi pro mâu troăng hơlâ môi tiah lâi?

Tie#n sih Nguyễn Thị Thủy: Vâ pơtối ‘mâi pêt kơphế tơ-[rê ki hdrối pin thế pêi pro tro kơtăng tiô tơdroăng hnê ‘mâi pêt xua khu xiâm pơkâ a khế 5 hơnăm 2018. Pak^ng mê, xua mâu tơdroăng ki ê môi tiah hdrối vâ ‘mâi pêt pin thế xo túa, phon x^ng xoăng kơpong cho a mâu kơpong kố mê xiâm ing lâi tro, cho kơtâ ôa lơ ôa prâp mê pin nếo châ vâ tơbleăng ăm tơ-[rê mâu tơdroăng pêi pro ki tro má môi vâ ‘mâi pêt kơphế. Mâu tơdroăng ê nếo ki a hlo vâ ‘mâi pêt kơphế ăm tơ-[rê mê cho tơdroăng hơ’muăn klâ kơpong [ă kơjo kum kuăn pơlê ki pêi chiâk. Xua tâng kuăn pơlê ko ‘nhiê tâi kơdrum kơphế vâ ‘mâi pêt, mê kô tơdjâk troh tơdroăng xo tơ’mot liăn, xua mê, vâi ‘mâi pêt môi iâ kơdrum tê, tâng kơphế ki ‘mâi pêt mê hiăng ai plâi ah mê nếo pơtối ko ‘nhiê loăng kơphế tung kơdrum vâ pơtối pêt. Laga tơdroăng kố kô tơdjâk troh deăng kơphế ki ‘mâi pêt hdrối, xua mâu kơtâ ôa [ă kơmeăn pá kơdâm tơnêi drêng tôh têa gá tâ tú re\ng. Kố cho tơdroăng ki kal thế pơkâ tơdroăng to\ng kum dêi tơnêi têa [ă kơ koan ai hnoăng cheăng, ai tiah mê ‘nôi nêo kơdroh kơxo# liăn hbrâ mơdât mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê.

Hôm mơnê kơ jâ!

Hà Quang Sáng rah chêh

Katarina Nga-Gương tơplôu [ă tơbleăng