Pôa Hoàng Xuân Chuyển, thôn Hà Thanh, cheăm Ia Der, tơring Ia Grai tối ăm ‘nâi, nôkố ai tơdế sao plôi dêi rơpo\ng ngoh hiăng hếo a tơdrá, hiăng tơpo reăng. Laga, to lâi hâi kố, ngoh Chuyển hlo ai xiâm răng ho\n drêng hlá ối drêh. Tiô ngoh tối, kố cho pơrea\ng răng ho\n drêng hlá ối drêh ngiât. Xua drêng pơxiâm tro tâ pơrea\ng, xiâm plôi ho\n, kơmăng, têa ngêa chu, hngiâm kơchoh, xiâm plôi pơtối drêh ngiât. Tiah mê dâng 4 hâi măng, mê tá xiâm plôi kô răng hlâ khât hlối.

Nôkố tung kơdrum pêt plôi dêi ngoh, hiăng ai dâng chât xiâm ki hlâ. Tiô ngoh tối hdrối, pơrea\ng kố kô tâ tú rơdâ, pro rơpo\ng tro lu\p kân. Maluâ lâk tah, pêt loăng plâi ki ê, mê tung tơnêi xuân u ối pơrea\ng. Ngoh Chuyển tô tuăn tối ăm ‘nâi:

‘’Plôi, pro tơdrá, drêng pêt mê môi pơla măng t^ng gá ho\n xêh, hlâ, klêi mê gá u\m, lâk, mê rêi hiăng tơ’nhê. Tối tơchuâm cho tro lu\p ó. Drêng pơxiâm tơpo reăng, pơxiâm kơ’muăn plâi, pơxiâm vâ châ xo mê ga hlâ. Tâ tá mê ôh tá châ xo. Tơnêi kơpong mê tơdjâk xua pơrea\ng kâ ‘nhê rêi’’.

Môi tiah mê há, nâ Nguyễn Thị Thời, thôn Hà Thanh, cheăm Ia Der, tơring Ia Grai dế tô tuăn xua 1 sao kơchâi hơlât dêi rơpo\ng tơ’lêi lu\p tâi. Nâ Thời tối ăm ‘nâi, kơdrum hơlât dêi rơpo\ng xông rơdêi ngiât le\m. Laga drêng hiăng hu\n 4 kơtâ hlá pơxiâm ho\n drêng hlá ối drêh ngiât. Kơhâi ai tô mê gá ho\n, kơmăng ai têa ngêa mê gá pơtối drêh ngiât le\m. Bu 3 hâi mê hlâ khât.

Xiâm ki lâi tro pơrea\ng iâ mê rêh, môi pơla măng t^ng mê khêi hlá, u\m xiâm. Xua mê, maluâ  hơlât cho kơchâi drêh iâ hâi châ tơ-[rê cheăng kâ, laga tơ’lêi tro lu\p kân ‘nâng. Nâ Nguyễn Thị Thời tối:

‘’Xiâm khêi hlá, mê gá ho\n. Xiâm hơlât ôh tá ‘nâi gá tro ôa ki lâi kâ ‘nhê, xiâm gá kơtê, tung dế u\m. Lâk tah, mê ai ôa kâ tâi, rêi chiâng khêi. Tâng xiâm ki lâi mơ-eăm rak ngăn ăm kân, rêi tơdâng tơ’mô, laga kâ tơdế. Tiah mê hiăng tơ’nhê, lâk, tơdế xiâm hơlât hiăng u\m. Ôh tá châ lâk xo vâ tê. Xua mê kuăn pơlê akố nôkố xâu ‘nâng’’.

Pơrea\ng ho\n drêng hlá ối drêh ngiât xuân cho tơdroăng ki tô tuăn dêi hên vâi krâ pêi chiâk deăng pêt kơchâi drêh ki ê a thôn, ki rơhêng vâ tối cho mâu rơpo\ng pêt kơchâi drêh, pêt plôi, pốu, tiăn, pía tâng, tô mât, prá, hăng [a\ hía hé. Tiô nâ vâi krâ pêi chiâk deăng pêt kơchâi drêh a thôn Hà Thanh, cheăm Ia Der tối, kố cho pơrea\ng ki ai tâ tú hên xiâm kối cho xua pơrea\ng rêh tung kơdâm tơnêi. Pơrea\ng kố gá pro xiâm loăng kơchâi drêh ôh tá chiâng hrik têa, trếo kơhiâm, chiâng ôh tá dâi le\m [a\ hlâ.

Apoăng mâu xiâm ki tâ pơrea\ng cho hlo prâ prâp ku\n a drô xiâm pro xiâm kơchâi drêh, plôi, pốu ho\n drêng kong tô. Peăng kơxo má [a\ kơmăng xiâm drêh ngiât laga drêng peăng hâi dế kơxê mê gá ho\n môi tiah ôh tá bê têa klêi mê hlâ. Vâ hbrâ mơdât [a\ pơlât ho\n drêng xiâm loăng ối drêh ngiât, vâi krâ pêi chiâk deăng hiăng xúa hên túa pơkeăng pơlât kơchâi plâi pôm [a\ tơku\m po pông tơnêi, laga pơrá ôh tá châ tơ-[rê. Pôa Nguyễn Văn Trung, thôn Hà Thanh, cheăm Ia Der, tơring Ia Grai tối:

‘’Hiăng xúa mâu pơkeăng rak vế hdrê kơchâi, plâi pôm, laga ôh tá châ tơ-[rê. Daconil, Score, Vicarben, …laga ôh tá châ tơ-[rê klâi. Túa hbrâ mơdât cho po pông tơnêi, klêi mê têng, xế puâ, xế lân. Laga kơdroh pơrea\ng iâ tê’’.

Sap pơxiâm pơrea\ng xông tâ tú troh xiâm loăng hlâ re\ng, tiah hmâ tá hâi châ môi măng t^ng. Thăm nếo pơrea\ng kố gá tâ tú [a\ xiâm loăng ki ối le\m xua mê tro lu\p cheăng kâ [a\ mâu kơdrum kơchâi ai pơrea\ng xông tâ tú hên, ai drêng ‘nâ lu\p tâi tâng. Jâ Nguyễn Thị Thời, thôn Hà Thanh, cheăm Ia Der, tơring Ia Grai tối:

‘’Ôh tá pêt mê tô tuăn. Ki nhên khât, kuăn pơlê tối dêi pó thế xôh pơkeăng ki kố, ki tâi, ki tá mơni gá chía tâ iâ. Xiâm ki lâi ôh tá bê râ mê gá chía tâ iâ, xiâm ki lâi ho\n mê ôh tá ai pơkeăng pơlât, tiô á tơmiât thế ‘nhê. Á ai mơdâ hdrê, tung kơ’noăng ki hiăng tro tâ pơrea\ng, mê thế lâk tah, hmâ vâ lơ ôh thế lâk tah, hdrê mê kơnâ ‘nâng’’.

Vâ kum vâi krâ ‘nâi ‘na túa rak ngăn [a\ túa hbrâ mơdât pơrea\ng, kơchâi drêh tro tâ pơrea\ng ho\n drêng hlá ối drêh, mê kih sư hnê pêi chiâk deăng Lê Bá Nghiêm, ối tung tíu xiâm mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê Gia Lai kô tối mơnhên ‘na tơdroăng kố:

Ô kih sư, pơreăng ho\n ngiât cho pơreăng ki tiah lâi [ă hmâ hlo pơreăng kâ ‘nhiê a loăng ki lâi?0

-Lê Bá Nghiêm tiâ: Mê cho pơreăng pro ho\n ngiât a mâu kơchâi plâi. Nôkố, drêng tối troh ‘na ho\n ngiât, mê gá xua môi túa vi khua#n pro, vi khua#n kố inâi cho Pseudomonas. Khu kố kâ ‘nhiê hên a mâu hdrê plôi, pốu, tơ-uâ, plâi tô mât, mê ối kâ ‘nhiê a loăng plâi ai kơxái chiâng hếo. Pơreăng kâ ‘nhiê a tâi tâng mâu hdrê loăng ki ê, ki hên cho mâu hdrê loăng plâi ki ai kơxái. Tối tơchoâm kơ’nâi gá hếo, drêng kong prâi hiăng rơngiâp, gá vêh drêh nếo. Bú to vâi krâ nho\ng o mơnúa ngăn, kơ’nâi dâng 3-4 chôu hlo vêh ho\n nếo, loăng plâi pin pêt kô hlâ tâi tâng.

Nôkố, tiô a ‘nâi, pak^ng vi khua#n pôa nếo tối, mê ối hên ki xiâm ê nếo pro chiâng ho\n a kơchâi môi tiah mâu kuăn kiâ kâ rêi, lơ pơreăng kơmeăn. Tiah mê, kih sư kô hnê tối ăm ‘nâi ‘na tơdroăng ki vâ kơnó ki tiah lâi cho pơreăng ho\n ngiât vâ pôi tá nhôm [ă pơreăng ki ê, ing mê tăng troăng kơdê tah?

Lê Bá Nghiêm tiâ: Tiô hlá mơ-éa tí tăng ‘nâi ple\ng chêh tối, gá ai sap ing hơnăm 1986 nah. Tung mâu loăng plâi kâ, tâng ôh tá pro tro ‘na tơdroăng ki hơ’lêh pêt hdrê ki ê, oh tá chiâng lôi hbrâ mơdât pơreăng ho\n ngiât kố. ‘Na tơdroăng pêi pro vâ tối, vâ kơdê pơreăng pro ho\n ngiât, pin thế xúa pêi hên mâu tơdroăng ‘na kih thuât a klâng chiâk mê nếo xoh pơkeăng kơdê. Châ khât gá, túa pêi pro apoăng ngin tối cho túa pêi pêt.

Ki apoăng cho hơ’lêh hdrê pêt. Châ khât gá, mâu rơpo\ng vâ pêt hên tơ-uâ, pốu, plôi, plâi tô mât  mê pôi tá pêt pơtối rêm rơnó. Pêt hên plâi tô mât, plôi klêi mê roh kơ’nâi ah nếo pin rah hdrê ki ki lâi ah nếo.

Ăm hlo mâu túa kơchâi plâi kố pêt a tơnêi khăng, roh kơ’nâi ah hơ’lêh pêt hdrê ki ê, mâu rơpo\ng pêt hdrê loăng ki chiâng pêt a têa mê tro tâ. Xua vi khua#n kố oh tá ối tung têa, mê bú kal 2 măng t^ng tâm tung têa, mâu túa vi khua#n kố hiăng tro prâu tah, mê túa pêi pro hdrối vâ kơdroh ki hơ’lêh mâu hdrê loăng plâi.

Xua túa pơreăng ki pro ho\n ngiât rêh ối tung tơnêi ton, tiah mê tơdroăng hơ’lêh hdrê pêt môi tiah pôa nếo tối mê, pâ pôa ăm ‘nâi, kuăn pơlê kal thế pêi pro tiah lâi vâ kơdê xiâm pơreăng?

Lê Bá Nghiêm tiâ: Ki khât ga tơdroăng dêi vi khua#n kố ai xiâm gá rêh ối. Tâng rơnó hdrối nah rơpo\ng hngêi pêi pêt plâi tô mât, lơ pêt plôi, tơ-uâ, pốu la ôh tá xôh pơkeăng kơdê pơreăng a kơdrum mê, ôh tá xế puâ hdrối vâ pêt, kơdê pơreăng tung tơnêi mê, ối lôi dêi mâu hlá nhâ pêt rơnó hdrối, kô cho ki xiâm tơ’lêi pro mâu pơreăng u ối.

Xua mê, pin vâ kơdế pơreăng tung tơnêi hdrối vâ hơ’lêh rơnó pêt cho tơdroăng ki kal [ă mâu rơpo\ng pêt kơchâi [ă kô pêt hên kơchâi plâi kâ. Tíu ki mê cho tíu ki klâ phá. Túa klâ phá [ă xế  puâ mê cho tơniăn. Kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng hlo kơchâi hiăng tro pơreăng ho\n ngiât kố, a poăng pin tơmiât gá môi tiah hmâ xua kong tô ó pro chiâng ho\n, pin oh tá be#ng ê, la gá hmếo pơ tiah mê péa pái hdroh klêi mê ah hlâ.

Péa nếo, cho pơreăng ki mê pro re\ng tâ tú tung kơpong, drêng pin hlo pơreăng ho\n ngiât ki a poăng thế pui tah tơnêi ki mê, xiâm ki mê lo pá gong. Kô chiâng chiâ kloh tâp, lơ kôm khăng  klêi mê chôu, mê nếo châ kơdê pơreăng. La thế pâ môi tơdroăng ki kal, drêng vâi krâ nho\ng o pui tah mâu kơchâi plâi ki hiăng tâ pơreăng pro ho\n ngiât mê kô oh tá chiâng hơ’ngrâu ăm tơnêi tơruih. Tâng tơnêi tơruih, rêi loăng kơ tơklêh mê cho ki xiâm pơreăng châ ối a kơdrum mê.

Drêng loăng hiăng tro pơreăng, mơngế ki pêt kô chiâng xúa pơkeăng xôh kơdê pơreăng ki lâi vâ kơdê, ô kih sư?

-Lê Bá Nghiêm tiâ: Tung tơdroăng kơdê pơreăng pro ho\n ngiât, nôkố vâi tơmâng troh khu pơkeăng kơdế kơmeăn mơtiah Bacilus [ă Testomisit cho mâu khu pơkeăng kơdê kơmeăn ki kâi vâ mơdât. Tơkéa vâ tối drêng hlo mâu khu kơmeăn mê,  khu ki tá oh tá hlo, thế ăm gá hluâ rơnó ki mê ‘nôi.

Châ khât gá, túa pêi pêt kơchâi plâi, a tối, tâi tâng mâu loăng ki tâ tú oh tá ai pơxúa klâi. Hiăng tâ tú cho môi, péa măng t^ng kơ’nâi kô ho\n [ă hlâ tê. Nôkố, ngin tơmiât tiah kố tâng bú xúa kơmeăn ki kâi mơdât mâu pơreăng mê gá oh tá kâi vâ ăm kơdrum mê tơniăn oh tá ai pơreăng. Tơkéa vâ tối tâng kơdrum ki pêt plâi tô mât, tro sap 50-70 xiâm ho\n ngiât, mê thế xôh kơdế tê. Nôkố, mâu túa pơkeăng pro kơdroh tâ tú tê, ki ‘nâ bú klâ phá, ôh tá xê kơdê pơreăng. Mê pro ti lâi vâ kâi mơdât kơmeăn mê, pơreăng ki ối a mê.

Mơnê kơ kih sư!

Gương prếi Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng