Kơdrum kơphế kân 1 ha dêi pôa Đinh Văn Quang, a tôh 16, bêng Phù Đổng, pơlê kong kơdrâm Plei Ku, kong pơlê Gia Lai dế tro pơreăng kâ ‘nhiê pro chếo hlá dế kâ ‘nhiê ó. Pôa ăm ‘nâi, pơreăng pro khăng tơkâng xông kâ ‘nhiê a kơdrum kơphế dêi rơpo\ng pôa sap ing apoăng rơnó mêi hngêi. Apoăng bu hlo to tíu ki ai mơngiơk khêi, kâ trâu troh tung dế a kơtốu plâi kơbâng.

Klêi kơ’nâi môi péa khế, tíu ki ai pơreăng mê hiăng kâ ‘nhiê trâu troh tung kloăng kơphế [ă hiăng pro kơphế chiâng u\m, prăng [ă tơruih plâi. A tơkâng, pơreăng xông kâ ‘nhiê sap ing kốu a tơdế, hveăng, tơkâng. Sap ing tíu ki ai pơreăng ku\n ai mơngiơk tr^ng mê rế hía rế hơ’lêh chiâng mơngiơk prâp mê ah pơreăng tâ tú tâi a kốu, kơmâ, kâ troh tung dế loăng. Drêng tơkâng hiăng khăng ah, hlá a tơkâng mê xuân răng [ă tơruih tâi. Ai mâu xiâm ki ‘nâ pơreăng kâ ‘nhiê hên, gá hnối kâ ‘nhiê troh a mâu tơkâng ki kân [ă a xiâm loăng pro sap ing xiâm loăng, tơkâng tro pơreăng kâ ‘nhiê troh a kối mê ah hlâ xua khăng.

Tơdroăng ki tô tuăn a kố, pơreăng kâ ‘nhiê a kơ’muăn plâi tâ tú re\ng sap ing tơkâng ki kố troh tơkâng ki tá, sap ing xiâm ki tá troh a xiâm ki tâi tung kơdrum pro kơphế ôh ti xê tơruih to plâi kơbâng mê ối  pro loăng mơni kô hlâ. Pôa Đinh Văn Quang tô tuăn:

‘’Loăng kơphế athế ai têa la xuân athế phuâng le\m, athế ai tô mâ hâi mê gá nếo ai kế ki vâ pro ăm loăng xông kân le\m. {ă tơdroăng ki kong hmôu pơ mê môi tiah kố mê tơnêi kơchoh, tơ’lêi hlâu vâ pro ăm pơreăng xông kân ‘nhiê.

Gá mơhno a hlá dế drêh ngiât le\m la ai tíu ki pơreăng kâ, klêi mê hơ’lêh chiâng mơngiơk khêi môi tiah chếo hlá, mê nếo gá hmôu pơ tơruih tâi. Tro môi tiah mê ah gá kô răng tơkâng, plâi tơdjâk troh plâi ki hiăng krâ, plâi ki ối kơbâng xuân tơruih tâi pro xiâm loăng tơdjâk troh ki dâi le\m’’.

Xuân môi tiah mê há, rơpo\ng pôa Nguyễn Xuân Thủy, hngêi ối a troăng Lê Duẩn, pơlê kong kơdrâm Plei Ku xuân dế tí tăng túa vâ pơlât pơreăng ki kâ ‘nhiê a tơkâng loăng a kơdrum kơphế 2 ha dêi rơpo\ng pôa. Pôa ăm ‘nâi, kơdrum kơphế dế ngiât le\m, mê kơdrâ hlo pơreăng xông kâ ‘nhiê [ă kâ ‘nhiê re\ng tâ.

Tiah hmâ, pôa rah xo môi hâi ki tô le\m vâ xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong. La hơnăm kố, kong mê ton hâi, [ă mêi hên roh hlối pro pơkeăng ki pôa xôh ăm kơphế tro hiu tâi, ôh tá hlo tơ-[rê.

Nôkố, pơreăng hiăng pro kơdrum loăng dêi pôa tơruih plâi hên, tơdrêng a mê hên loăng plâi hiăng pơxiâm khăng tơkâng. Pôa Nguyễn Xuân Thủy tối, hơnăm kố kloăng kơphế tung kơdrum kô kơdroh bu ối dâng 1/3:

‘’Tâng tro pơreăng kâ ‘nhiê mê gá kô tơruih plâi, troh mơ’nui rơnó plâi gá kô tơruih tâi a tơkâng. Tâng tro pơreăng ó mê gá kô khăng tơkâng hlối. Rơnó kố mê ngăn gá xuân ối 5 – 7 lăng plâi tung môi tơkâng, ai xiâm ki ‘nâ bu ối dâng 70%, ai loăng ki ‘nâ troh mơ’nui rơnó krí kô tơruih tâi. Á xuân hmâng hên ngế tối ‘na pơreăng kố xua pơreăng kâ ‘nhiê la pơkeăng xôh kơdê ki kâi pơlât, ôh tá ‘nâi xiâm kối. Hdrối nah, á hiăng xúa pơkeăng anvil, carban, la ôh tá hlo tơ-[rê’’.

Nôkố, a pơlê kong kơdrâm Plei Ku, kong pơlê Gia Lai, pơreăng pro chếo hlá hiăng kâ ‘nhiê hên a mâu kơdrum deăng sap ing 6 – 10 hơnăm dế tung pơla ai plâi kơtốu hên. Pơreăng pro chếo hlá kâ ‘nhiê tung mâu tíu dêi xiâm loăng, sap ing xiâm, tơkâng, hlá [ă plâi.

Xua mê, pơreăng kố ôh ti xê to pro kơdroh ki dâi le\m dêi kơdrum deăng, mê ối pro ăm xiâm kơphế mơni kô tro khăng hlâ, ôh tá chiâng kơ’muăn plâi ăm rơnó kơ’nâi ah nếo.

Vâ kum vâi krâ nho\ng o hbrâ mơdât [ă kơdroh pơreăng kâ ‘nhiê a tơkâng, hlá a xiâm loăng kơphế, kih sư Lê Bá Nghiêm, kăn [o# cheăng tung Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê Gia Lai ai tiâ mơnhên mâu troăng hơlâ, kih thuât hbrâ mơdât túa pơreăng kố. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Êng: Ô kih sư, nôkố, pơreăng pro prăng hlá klêi mê khăng tơkâng, răng plâi a hên kơdrum kơphế dêi kong pơlê Gia Lai khoh pro chiâng kơdroh plâi dêi loăng. Kih sư hnê tối ăm ‘nâi nhên tâ mâu tơdroăng ki xiâm dêi pơreăng kâ ‘nhiê loăng kơphế?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: Pơreăng pro khăng tơkâng a loăng kơphế dêi kuăn pơlê Tây Nguyên hmâ tối dêi pơreăng khăng tơkâng, răng plâi. Pơreăng kố hmâ kâ ‘nhiê loăng kơphế ki hiăng ai plâi hên, kâ ‘nhiê hên tíu pơrá phá môi tiah kâ ‘nhiê plâi, tơkâng, kông, hlá.

Tơkéa vâ tối kâ ‘nhiê a tâi tâi tâng mâu tíu dêi loăng kơphế pro troăng ki vâ hrik xo ki le\m xâp ing loăng kơphế chu troh a kông xiâm chiâng ôh tá ai ivá ki rơdêi vâ hrik xo trếo le\m. Ai mâu loăng ki ‘nâ pơreăng pro prăng rơmon kâ ’nhiê kô pro khăng mâu tơkâng, răng hlá ki kân, ‘nâ hía pro tơruih hên plâi. A plâi kơphế, pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi hlo ai achê tơxui plâi cho tíu ki xiâm pơla tơxui [ă plâi.

Apoăng bú hlo hbri hbríu ku\n, mơngiơk prâp, prăng, pro kơhlo\ng iâ, ôh tá ton ing mê dâng 1 măng t^ng lơ 10 hâi pơreăng kô kâ ‘nhiê troh tung dế lơ kâ ’nhiê dâng 2/3 plâi kơphế, pro plâi khăng chiâng tơruih.

A tơkâng loăng kơphế hlo ai tíu hbrí bríu ku ku\n, malối cho loăng, kông ki ối kơbâng, drêng hiăng troh hơnăm loăng hiăng krâ vâ chiâng loăng khât, drêng ‘nâ kâ ‘nhiê tâ tá xiâm kông loăng ki mê, tâi tâng xâp ing xiâm loăng mê troh a xơkối ho\n khăng pơtâi.

Xua mê pơreăng khăng tơkâng, khăng plâi rơ-iô tiah kố gá pro ăm loăng kơphế hlâ tơkâng, u\m plâi. A hlá xuân môi tiah mê há, apoăng bú hlo môi tíu ki prăng, drêng hiăng tâ tú lâp tâi 1/3 hlá mê pro hlá chiâng tơruih. Tâng hmôu pơ môi tiah mê tâ tú tâi loăng ki rơ-iô, kô tơdjâk ó troh loăng kơphế ôh tá chiâng ai plâi hên.

Êng: Xiâm ing lâi pro chiâng ai pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi a loăng kơphế, ô kih sư?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: ‘Na ki xiâm pro ai pơreăng khăng tơkâng, loăng kơphế mê ki xiâm cho ing tâ tú sap hơnăm kố troh hơnăm ki ê tung môi xiam loăng kơphế. Tung pêi pêt, ai mâu ki ‘nâ hmâ xo kơtôu kơphế ki hâi teăm pro mơ-u\m [ă pơreăng hiăng xo choi dêi a kơdrum kơphế. Kố cho tíu ki xiâm pro chiâng tâ tú ing rôh hdrối nah troh kơ’nâi.

Ki má péa, cho tơkâng dêi loăng kơphế rế hên pơreăng rế tâ tú hên há. Mâu kơdrum ki châ hnêi tah ‘nâ tơkâng ăm dêi bâ phuâng kô iâ tro pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi.

Êng: Mâu ngăn kơdrum thế pro klâi vâ hbrâ mơdât pơreăng prăng a loăng kơphế, ô kih sư?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: Ki xiâm pin thế hbrâ mơdât pơreăng. Tung tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng, [ă mâu kơdrum ki hiăng tro pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi tâ tú tâi rơnó, pin thế pôe tah mâu tơkâng ki hiăng khăng, pôi tá lôi tung kơdrum, thế ‘măn u ê ăm khăng klêi mê chôu tah.

Tâng ôh, drêng krí kơphế, tâng vâ rơvât kơtôu kơphế vâ ăm tơ’nêi tung kơdrum châ hơpok le\m thế pro mơ-u\m [ă pơkeăng ‘nôi vâ pơreăng ôh tá châ tâ tú. Pro tiah mê pin hiăng kâi mơdât pơreăng kâ ‘nhiê hluâ tơdế tung rơnó kơ’nâi ah. Drêng hiăng hlo pơreăng tâ tú a tơkâng mê thế kơdroh rơvât phon đăm, vâ loăng kơphế dâi le\m.

Êng: Drêng loăng kơphế hiăng tâ pơreăng pro khăng a tơkâng, khăng plâi, u\m plâi, mê ngế pơkuâ kơdrum kô chiâng pêi pro mâu tơdroăng ‘na kih thua#t klâi vâ kơdroh [ă kơdê pơreăng, ô kih sư?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: Ai mâu khu pơkeăng pro hơ-oh môi tiah pơkeăng Carbendazim [ă Hexaconazole kô kâi mơdât khăng tơkâng, khăng plâi. Gá bú kâi mơdât a mâu kơpong ki tro tâ pơreăng mê tê, bú mơdât pơtân a tíu ki mê.

Ôh tá kâi kơdê mâu kơmeăn kâ ‘nhiê ki pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi. Pin thế hbrâ mơdât pơreăng tâ tú a pơla rơnó. Tâng x^ng le\m kô kâi mơdât, tâng kong mêi hngiâm kơchoh pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi kô lo tâ tú tiô rơnó.

Xôh pơkeăng vâ pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi pôi tá tâ tú troh kơpong ki ê. ‘Na tơkâng, plâi khăng xua pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi mê ôh tá chiâng vâ pro ăm le\m nếo. A chê kố, Vie#n khoa hok ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên hiăng tí tăng ‘nâi ple\ng [ă châ Khu xiâm ngăn pêi chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê mơnhên mâu hdrê kơphế ki kâi mơdât pơreăng kơmeăn kâ ‘nhiê, malối cho khu pơ reăng pro chếo hlá [ă pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi.

Klêi mơnhên ngăn ăm hlo tung hên hơnăm hlo tơ-[rê. Hên hdrê loăng ki ‘nâ ôh tá ai pơreăng pro chếo hlá, ôh tá ai pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi. Tiô hnê tối dêi kơ koan hnê pêi chiâk deăng [ă kơdrum kơphế ki hiăng krâ, thế ko tah ‘mâi pêt hdrê ki nếo vâ kơdroh pơreăng tâ tú, môi tiah pơreăng chếo hlá [ă pơreăng pro khăng tơkâng, khăng plâi, u\m plâi.

Hôm mơnê kơ kih sư!

Gương prếi Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng