Kơdrum kơphế kân rơdâ 1 hectar 2 sao dêi rơpo\ng jâ Vũ Thị Nữ, ối a [uôn Kđơk, cheăm Ea Tar, tơring }ư Mgar, kong pơlê Dak Lak xông ngiât le\m pá kơdâm loăng plâi [ơr, loăng sâu riêng hdring xâp rơngiâp. Rơnó krí kơphế achê kố châ 3,5 tă pơ’leăng, tê châ 150 rơtuh liăn.

Pơtối mê, rơpo\ng jâ Nữ krí châ 20 ta#n plâi sâu riêng, tê châ vâ chê 800 rơtuh liăn. Dế nôkố, xuân tung kơdrum kố há, 40 xiâm loăng plâi [ơr pêt tơvât, krí tê châ vâ chê 400 rơtuh liăn nếo. Tiah mê, tung [a\ng deăng 1,2 hectar, 3 hdrê loăng plâi, hiăng pêi lo liăn dâng 1 rơtal 350 rơtuh liăn. Jâ Nữ tối ăm ‘nâi, tá hâi troh rơnó krí xo, mâu ngế rôe hiăng lăm troh a kơdrum k^ tơkêa rôe plâi [ơr [a\ hếo krí xêh:

‘’Tung kơdrum 1 hectar 2, á pêt tơvât 40 xiâm loăng plâi [ơr. Loăng plâi [ơr gá hding xâp rơngiâp ăm xiâm kơphế, loăng plâi [ơr ôh tá êa mơ’no liăn hên, laga pêi lo liăn hên, ki nhên ga, 1 xiâm loăng plâi [ơr mê tê châ lối 10 rơtuh liăn. Thăm nếo yă plâi [ơr nôkố ối kơnâ luâ tâ kơ mê’’.

Rơpo\ng pôa Phạm Văn Hải, ối a thôn 2, cheăm Ea Tar, tơring }ư Mgar xuân dế krí dêi 25 xiâm loăng plâi [ơr pêt tơvât tung 7 sao kơphế. Mâu plâi [ơr {ooth kân le\m, kơtôu ngiât le\m, châ tr^ng, xú le\m, loăng plâi [ơr dêi rơpo\ng pôa Hải châ mâu ngế ki rôe rơhêng vâ rôe lâp kơdrum.

Pôa Phạm Văn Hải tối ăm ‘nâi, hơnăm 2008, drêng pêt vâ tât khía [a\ hding xâp rơngiâp ăm kơdrum kơphế, pôa hiăng lăm troh a Vie#n khoa hok kih thuât hnê pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên vâ rah hdrê loăng plâi [ơr ki tơniăn vâ pêt. Troh nôkố, kơdrum kơphế hiăng ai loăng hding xâp rơngiâp, rak hngiâm le\m têa [a\ tơniăn ai plâi hên. {a\ loăng plâi [ơr mê rêm rơnó ai tơ’nôm liăn lối 150 rơtuh liăn, thăm nếo châ liăn hên tâ kơphế. Pôa Phạm Văn Hải tối:

‘’Loăng plâi [ơr gá rak têa, hding xâp rơngiâp, tơniăn rak le\m hyôh kong prâi tung kơdrum. Ki nhên khât, rêm hơnăm pêi lo liăn ing plâi [ơr ăm rơpo\ng cho hên. Pơtih nôkố loăng plâi [ơr yă tơniăn, xuân châ lối 10 rơpâu 1 kilô, tơniăn pêi lo liăn ăm rơpo\ng [a\ ki ê hía’’.

A cheăm Ea Tar, tơring }ư Mgar, tâi tâng tung kơdrum kơphế dêi rơpo\ng ki lâi xuân ai pêt tơvât loăng plâi [ơr. Ai rơpo\ng bu pêt 5 xiâm loăng plâi [ơr tung kơdrum kơphế, môi tiah rơpo\ng pôa Hoàng Xuân Vinh, ối a thôn 2, cheăm Ea Tar rơnó kố xuân pêi lo châ dâng 60 rơtuh liăn. Pôa Hoàng Xuân Vinh tối ăm ‘nâi, ai drêng loăng plâi [ơr xuân tro mâu pơrea\ng, laga tá hâi hên. Drêng pêt tung [a\ng deăng ki kân, vâi krâ kal châ hnê ‘na rak ngăn vâ ví tro lu\p tâng ôa pơrea\ng xông kâ ‘nhê.

Pôa Hoàng Xuân Vinh, tối:

‘’Á ai lối 3 sao tơnêi, ki hên cho kơphế, tiu, plâi [ơr, mê nôkố ai 5 xiâm loăng plâi [ơr. 1 xiâm loăng [ơr plâi kơtốu hên. Ahdrối loăng plâi [ơr gá pro xâp rơngiâp ăm loăng ki pá kơdâm, má péa, tâng pơchông ‘na cheăng kâ cho hôm ‘nâng, riân môi hơnăm, ngin xuân pêi lo châ sap 10 – 13 rơtuh liăn. Pêt sap hơnăm 1985, nôkố tá hâi hlo ôh tá ai plâi. Hơnăm ki lâi xuân ai plâi, iâ hlo plâi gá ku ku\n, tro hơ’nho\n xuân iâ, plâi ki mê hvât tah lôi ôh tá kâ’’.

Loăng plâi [ơr dế châ pêi lo liăn, kơnâ yă, laga a hên tíu tung kong pơlê Dak Lak dế pêt hên hdrê loăng plâi ki kố, kô pro chiâng rơlối hên, yă rơpâ tung la ngiâ. Xua mê, [a\ loăng plâi [ơr lơ mâu loăng plâi ki ê tối tơchuâm, pak^ng pơkâ pêt tơtro, kal ai túa pơkuâ tung pêi pêt, ti tăng tíu tê, vâ mơnhông mơdêk krá tơniăn.

Mâu oâ hdrong hmâ kâ’nhê loăng plâi [ơr [ă túa kơdê

Plâi [ơr xuân môi tiah mâu loăng plâi kâ ki ê, tung tơdroăng pêt [a\ rak ngăn, loăng plâi [ơr xuân trâm tro tâ pơrea\ng, pro plâi [ơr chiâng tơ’nhê lơ ôh tá le\m xếo. Kih sư La Thị Vân Anh, [ok thái pơkeăng dêi ‘’Tíu ngăn – rak pơlât – loăng pêt’’ tơring }ư Mgar, kong pơlê Dak Lak kô hnê vâi krâ ‘na mâu pơrea\ng ki hmâ trâm a loăng plâi [ơr [a\ túa hbrâ mơdât, pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng:

Êng:  Ô kih sư Vân Anh, tiô séa ngăn mê rơnó kố ai mâu loăng plâi [ơr plâi gá ai hên ki kơrut pro prâp, châ plâi bơr tro prâp [ă re\ng u\m. Vâi krâ nho\ng o vâ kơ-êng [ok thái pơkeăng ngăn ‘na pơlât loăng pêt, mê kố cho pơreăng ki klâi, [ă túa hbrâ mơdât pơreăng mê ga ti lâi?

Kih sư Vân Anh: {ă loăng plâi bơr ki hlo ai hên ki kơrut pro prâp, prăng [ă re\ng u\m mê cho xua ing tăng măng kâ ‘nhiê. Ôa tăng măng pâk hrik hên tung pơla loăng kân oh tá xê to tung pơla loăng lo reăng. Kâ ‘nhiê a rơmôe, pro rơmôe gá khăng, pro mâu rơmôe ki mê chiâng tơkru\n, a plâi gá tâng măng pâk hrik chiâng ai tíu ki xêt, hnối ai kơmeăn kâ ‘nhiê kô pro u\m plâi. Túa hbrâ mơdât pin thế tróu tah ‘nâ tơkâng, hveăng ki tơhyom, trâ văng a tíu ki êa tâ tá mâu troăng pêt loăng vâ mâu oâ tâng măng oh tá ai tíu hmuâ ối.

Má péa, pin thế kơhnâ lăm ngăn dêi kơdrum đi đo vâ re\ng châ ‘nâi [ă teăm kơdê  pơreăng. ‘Na pơkeăng hoă hok, kô chiâng xúa mâu túa pơkeăng kơdê, hbrâ mơdât oâ tâng măng, hmui, tri trôu [ă hên kuăn kiâ ki ê.

Êng: {ă mâu loăng plâi [ơr ki tr^ng hlá, [ă hlá gá rế preăng, ai tơkâng ki ‘nâ hnối ho\n răng kho, klêi mê hnối hlâ, plâi gá ku\n [ă plâi oh tá le\m, oh tá hên tâng vâ pơchông ngăn [ă hdrối nah, tâng tối gá tro u\m rêi. Mê [ok thái pơkeăng ngăn ‘na pơlât loăng pêt tối ăm ‘nâi nhên tâ ‘na tơdroăng kố [ă túa ki hbrâ mơdât pơreăng?

Kih sư Vân Anh: Nôkố mâu loăng plâi [ơr ai hlá ki rêa, hlá tr^ng, iâ tơkâng hveăng kô hlâ hên. Tro rêa pro tr^ng hlá mơni xua ‘na trếo kơhiâm, tr^ng hlá ah tơruih ối rế iâ hlá hnối hlâ mơni xua kơmeăn Phytophthora. Tâng tro kơmeăn ki tối kơpêng mê kâ ’nhiê loăng kơ hlâ tơkâng, tâng tro pơreăng kâ ’nhiê rơnó loăng gá mê loăng kô hlâ môi pâ, tâng tro kâ ‘nhiê rêi mê loăng kô răng hlâ tâi xiâm. Túa hbrâ mơdât pơreăng kố a loăng plâi [ơr mê pin thế rah xo hdrê ki krúa oh tá ai pơreăng, [ă thế kơdê pơreăng hdrối vâ pêt.

Má péa, pin thế xôh pơkeăng tiô rơnó, môi hơnăm sap 2 troh 3 hdroh. Túa hbrâ mơdât pơreăng thế xúa pơkeăng Ridomil Gold, pơkeăng Aliette. Pak^ng pơkeăng, kô oh tá pêt xiâm plâi bơr trâu la thế kơhlong pá xôp vâ pro troăng ăm têa hiu [ă kô xôh pơkeăng tiô rơnó.

Drêng pêt loăng plâi [ơr thế pêt a kơpêng, [ă po go#m a xiâm vâ xiâm loăng pôi tá châ toăng têa, tâng toăng têa kô bro chiâng ai kơmeăn Phytophthora. Tâng châ hlo a loăng tro u\m kô chiâng kúa tah a tíu ki u\m mê, [ă pik Sulfat đồng hên lơ Ridomil ki hên vâ pik. {ă mâu loăng ki hlâ mê pin thế chiâ kloh, tah lôi vâ pôi tá tâ tú loăng ki ê.

Êng: Mê kih sư hnê tối ‘na kih thuât pêt, rak ngăn loăng plâi [ơr ăm tơ-[rê tung tơdroăng pêt tơvât tung kơpdrum kơphế?

Kih sư Vân Anh: Hnê mơhno tiô kih thuât pêt plâi [ơr hnối pêt tơvât loăng kơphế mê mâu tơdroăng ki kal tơtro\ng cho rah tơnêi, rơvât phon, kih thuât pêt, ki kơtăn tíu pêt, má péa cho hbrâ mơdât ôa hdrong.

Ki hdrối cho ‘na rah tơnêi: loăng plâi [ơr pêt a hên tíu, la ki tơviah tơtro [ă kơpong tơnêi khêi Bazan dêi Tây Nguyên, tơnêi oh tá tro toăng têa, xua loăng plâi [ơr oh tá vâ tro têa lu xiâm.

‘Na rơnó ki pêt: pin thế pêt apoăng rơnó mêi, khế 5 troh khế 7, cho rôh ki tơtro vâ pêt.

Ki kơtăn hơngế lơ achê, tâng pêt tơvât tung kơdrum kơphế, mê ki kơtăn sap ing 9-12m. Riên 1 ha pêt dâng 100 xiâm tơvât tung kơdrum kơphế.

‘Na hdrê plâi bơr: Nôkố, plâi bơr châ vâi krâ nho\ng o pêt hên môi tiah bơr Booth, bơr sáp. Ki kơtóu plâi ga hên, le\m mâu hdrê loăng plâi bơr kố le\m, kâ hơ-iâ, rơpâ blô blôi, plâi hên, preăng tro ôa hdrong kâ ‘nhiê. ‘Na kih thuât chiâ klôh pêt [ơr mê chiâ ngi ngiâ 60 cm, mơgăn hía 60 cm, [ă rơvât tơ’nôm mâu phon êak ro, rơvât iâ phon ahdrối vâ pêt, rơvât puâ, tơ’nôm vi sinh.

‘Na rak ngăn: po nhâ, hnêi tơkâng, pro ăm ai tơkâng ki le\m ăm loăng plâi bơr, hbrâ xôh pơkeăng mơdât ôa hdrong kâ ‘nhiê. Hbrâ mơdât ôa hhdrong kâ ’nhiê loăng plâi bơr, môi tiah pro u\m rêi xua kơmeăn Phythophthora, kơmuâ pong kâ tơkâng, pơreăng pro prăng rơmon, u\m kông xuân cho ing kơ’meăn kâ ‘nhiê, [ă mâu túa ôa môi tiah ôa ki pro tơkru\n hlá, oâ, tâng măng ki môi tiah tri trôu. {ă mâu pơreăng pro prăng rơmon, u\m kông mê kô xúa pơkeăng Ridomil Gold, pơkeăng xiâm rêi hlái [ă pơkeăng ki ê.

Hôm mơnê kơ kih sư hiăng veăng tơpui tono ‘na tơdroăng kố!

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng