Pái ha alâi dêi pôa Y Soek Ayun, tơring {uôn Đôn, kong pơlê Dak Lak bu ối 3 măng ‘nôi mê hiăng châ đôu. Rêm rôh lăm ngăn dêi [ăng deăng pôa khéa hơ’nêng khât. Tâi tâng kơdrum, hlá alâi tơplo\ng tơchiê  mâu tíu ki hdrong nhe\n kâ hlá. Pak^ng mâu xiâm ki tro hdrong kâ ‘nhiê tơđôu ôh tá kâi xông kân, mâu xiâm ki u ối xuân lo reăng la ôh tá lo rơdêi. Hdrong pong kâ troh tung kloăng, rơnó kố pôa Soek Ayun tiô tối ki dâi le\m kô chu kơdroh.

‘’Hơnăm kố, rơpo\ng á pêt 3 ha alâi, hdrong nhe\n kâ ‘nhiê tâi, xôh pơkeăng 4 – 5 xôh. Mâu hơnăm hdrối mê hía nah rơpo\ng pêt 3 ha alâi châ xo dâng 25 ta#n. Hơnăm kố xuân pêt 3 ha, bu châ đôu dâng 5 ta#n xo. Ôh tá ai alâi vâ đôu xếo, nôkố hdrong nhe\n xuân dế kâ ‘nhiê tá hnông alâi’’.

{ă pôa Nguyễn Xuân Huỳnh ối a thôn 6, cheăm Vụ Bổn ăm ‘nâi, cho ngế ki pêt alâi lối chât hơnăm kố tung cheăm la tá hâi la lâi hlo túa hdrong nhe\n kố kâ ‘nhiê a xiâm alâi. Xua préa kơdrum alâi lối 5 ha dêi rơpo\ng dế tro hdrong nhe\n kâ ‘nhiê. Pôa Huỳnh hiăng roê xêh mâu pơkeăng xôh kơdê. Maluâ hiăng xúa 2 troh 3 túa pơkeăng hbrâ mơdât oâ hdrong kâ ‘nhiê la tá hâi hlo tơ-[rê klâi, mơni kô tro hdrong kâ ‘nhiê tâi tâng.

‘’Hơnăm kố rơnó alâi cho rơnó ki xiâm, ki ai hlâu ‘na cheăng kâ dêi vâi krâ nho\ng o pêt mơjiâng cho kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, mê cho alâi, môi tiah kố ngin xâu tơdroăng cheăng kâ tro lu\p. Ngin rơhêng vâ kơ koan ki ai tơdjâk troh tiâ mơnhên lơ to\ng kum vâi krâ nho\ng o túa ki hbrâ mơdât oâ hdrong, kum kuăn pơlê mơdât pơreăng kố. Á xuân rơhêng vâ Tơnêi têa tăng túa to\ng kum ki tro lu\p ăm vâi krâ nho\ng o ngin’’.

{ă jâ Vũ Thị Thanh Bình, kăn pho\ ngăn pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă Pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, Khu ngăn chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi: troh nôkố, hiăng ai dâng 3 rơpâu ha alâi a tâi tâng mâu tơring dêi kong pơlê Dak Lak tro hdrong nhe\n rơnó rơxăm kâ ‘nhiê.

Tung mê, ai mâu tơring, cheăm tro kâ ‘nhiê hên ó cho pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, tơring Krông Năng, Ea Súp, Krông Pa]. Hdrong nhe\n rơnó rơxăm cho hdrong ki lo ing tíu ê, ai mâu túa hdrong kâ ‘nhiê ki nếo, xuân tá hâi ai pơkeăng xôh kơdê mê vâi krâ nho\ng o [ă kơvâ ngăn pêi chiâk deăng tá hâi ‘nâi túa hbrâ mơdât tiah lâi ăm tơ-[rê. Ki hdrối tâ, kơvâ ki ai tơdjâk troh dế kơhnâ hnê mơhno ăm vâi krâ nho\ng o hbrâ rơnáu xúa mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât tu\m túa, môi tiah: pêi tơnêi, xo kơtâ hdrong, xúa kế tơmeăm ki chôu, ngeăm vâ rup khu oâ hdrong ki hiăng kân, jâ Vũ Thị Thanh Bình, hnê tối, drêng tro oâ hdrong kâ ‘nhê hên luâ râ mê athế xôh pơkeăng tiô hnê mơhno dêi kơ koan ki rơkê cheăng.

‘’ ’Na hnê tối xúa pơkeăng, vâi krâ nho\ng o athế pêi pro tiô tơdroăng ki hnê mơhno dêi kăn [o# pêt mơjiâng [ă rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong a mâu tíu, kăn [o# hnê pêi cheăng. Xúa mâu pơkeăng tung pơkâ pơtân dêi khu xiâm rak ngăn pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong vâ hbrâ mơdât.

Tơdrêng amê hnối hnê mơhno athế xúa pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, ví xúa hên túa pơkeăng kô pro ‘mêi tơnêi [ă tâng ôh tá xúa tro kih thuât mê ôh tá tơ-[rê tung hbrâ mơdât’’.

Hlo tơdroăng ki hdrong nhe\n rơnó rơxăm kâ ‘nhiê a xiâm alâi, kơvâ pêi chiâk deăng xuân hiăng pơkâ mơ’no hên troăng hơlâ vâ kơdroh pơreăng. Cho túa hdrong kâ ‘nhiê ki nếo, tá hâi ai pơkeăng hbrâ mơdât la pin xuân kâi vâ hbrâ mơdât a kơlo ki iâ má môi ‘na tro lu\p xua túa oâ hdrong kố kâ ‘nhiê [ă túa ki lâi? Ngế chêh hla tơbeăng ai kơ-êng pôa Nguyễn Văn Chí, kăn pơkuâ tíu ki pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong tơring {uôn Đôn ‘na mâu rơkong pơchân tung hbrâ mơdât, pơlât hdrong nhe\n rơnó rơxăm kâ ‘nhiê a xiâm alâi.

Ô pôa, hdrong nhe\n rơnó rơxăm gá ti lâi, hôm ăm ‘nâi kơnó há?

Pôa Nguyễn Văn Chí: Hdrong nhe\n rơnó rơxăm xiâm ối a kơpong ki tô [ă vâ chê tô Châu Mih. Hlo a Việt Nam khế 2/2019 [ă hlo a Dak Lak a khế 5/2019. Ki tơviah gá, hdrong kố ôh tá rêh ton, gá ai kơtâ hên, môi rôh gá kơtâ ai sap ing 250-300 to, gá kơtâ hên hdrôh. Rơ-iô má môi hdrong kố gá xo#m tung tơnêi mê chiâng pro pá vâ kơdê. Má péa nếo, hdrong ku\n nếo xê ai 6 hơnăm. Tung pơla sap 1,2,3 hơnăm mê chiâng vâ xôh pơkeăng ki kơdê hlâ ôa hdrong. Troh hiăng 4,5,6 hơnăm ah maluâ vâ xôh pơkeăng hdrong ôh tá kâi hlâ.

Môi tơdroăng tơviah ki ê nếo, mâu hdrong mê tơku\m kâ hlá ki kơbâng. Drêng mâu hdrong mê kâ ‘nhiê ó. To alâi kô tro hdrong tơku\m kâ a hlá kơbâng mê pin xôh [ă pơkeăng kơdê ôa hdrong gá pá khât.

Tiah mê vâ kơdê hdrong nhe\n rơnó rơxăm kâ ’nhiê a lâi môi tiah lâi ăm tơ-[rê?

Pôa Nguyễn Văn Chí: Xua hdrong nhe\n mê gá tơviah, maluâ hâi teăm mơhno nhên ‘na tơdroăng xúa pơkeăng xôh kơdê a alâi, la, xua hdrong ki kố gá ôh tá xâu kơ pơkeăng mê thế xúa pơkeăng sinh hok. Akố pin thế ple\ng, tâng xôh pơkeăng hoă hok hdrong hiăng 4,5,6 hơnăm xôh ôh tá kâi hlâ, ôh tá kâi tơ-[rê, tâng xôh pơkeăng sinh hok ôh tá xê to pro ăm hdrong nhe\n kô ôh tá kâi xông, mê ối pro ăm hdrong ki kố hlâ, mê tiô ngin hnê thế xôh pơkeăng sinh hok.

Mê thế xúa xôh pơkeăng sinh hok, la xúa pơkeăng ki tiah lâi xôh ăm gá tro?

Pôa Nguyễn Văn Chí: Pin thế pêi pro tro tiô dêi IBM. Má môi, pêt loăng xông rơdêi tơkéa vâ tối thế rah hdrê alâi ki kâi trâng [ă hdrong ki kố. Má péa, thế đi đo lăm ngăn dêi klâng chiâk vâ châ ‘nâi hôm ai ôa hdrong kâ ‘nhiê, kâ ’nhiê hên lơ iâ, hmâ hlo drêng hiăng ‘nâi ai hdrong kâ ‘nhiê mê pin nếo tăng pơkeăng xôh kơdê mê gá tơ’lêi.

Xua pin tơmiêt: Hdrong kố ôh tá xê to ôh tá kâi kơdê, gá xuân môi tiah mâu ôa hdrong ki ê, môi tiah hdrong ngiât, hdrong ngiât kâ hlá hiăng lo kâ hlá prá ngiât, prá nành, reăng kơpêi hiăng hlo kâ ‘nhiê la pin xuân ối kâi vâ hbrâ mơdât. Xua mê, pơla kơdê ôa hdrong cho rôh ki kal má môi. Tiô pơkâ xuân thế xúa pơkeăng sinh hok vâ xôh, tâng re\ng hlo, thế re\ng xôh kơdê.

Pôa ăm ngin ‘nâi mâu pơkeăng ki ‘nâ kô chiâng xôh hbrâ mơdât ôa hdrong nheăn rơnó rơxăm nôkố?

Pôa Nguyễn Văn Chí: Ki ahdrối xuân thế xúa pơkeăng sinh hok vâ xôh: mâu vi khuân BV, virus MPV…, ối ai pơkeăng nhâ loăng ki iâ tơdjâk ‘mêi troh hyôh kong prâi, mơ’nui nếo thế xôh pơkeăng hoă hok, ki thế xôh ahdrối pơkeăng peran 50EC, virtako 40WG,  tơkéa vâ tối mâu pơkeăng kố hên. Ing mê , tiô ngin hlo xôh mâu pơkeăng kố ga tơ-[rê tâng re\ng xôh, xua tíu rak ngăn pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong hiăng pro hdrối, ki hdrối ăm hlo hiăng kâi kơdê hlâ ôa hdrong a kơdrum deăng.  

Pơla kố, alâi hiăng tro oâ hdrong kâ, pak^ng hdrong kâ hlá, hdrong hiăng pong kâ tung hnông alâi, tiah mê pin thế kơdê tiah lâi tâng tiah mê?

Pôa  Nguyễn Văn Chí: Hdrong hiăng kâ alâi mê pin thế xôh pơkeăng vâ kơdê, la xúa xôh ki tiah lâi, ki kal gá hdrong kâ ‘nhiê hên lơ iâ pin nếo xôh, lơ xôh pơkeăng thế ai pơkâ klâ hơngế, tâng pin xúa pơkeăng xôh hmâng vâ kô tơdjâk troh ki ối rơlối pơkeăng tung alâi, tơmeăm ki pin pêt. Mê nôkố tâng ối thế xôh pơkeăng sinh hok [ă mâu pơkeăng ki pơkâ thế klâ ton lơ ôh gá [ă alâi.

Mâu hdrong ki nếo, hâi ai pơkeăng xôh kơdê tiah mê pin thế chiu lu\p há lơ ti lâi?

Pôa Nguyễn Văn Chí: {ă mâu hdrong ki mê, pa k^ng hiăng mot kâ ‘nhiê pin chiu yoh. Tiô tơmiât ki kal gá pin hnê mơhno pêi pêt tiah lâi vâ kơdroh. Kơdroh xúa pơkeăng xôh kơdê va kơdroh ki tơdjâk ‘mêi troh hyôh kong prâi mê ki kal. Tâng hdrong ki mê pin xôh pơkeăng 3,4 roh mâu pơkeăng mê a hlo ki tơ-[rê gá oh tá hâi to lâi. Kơxo# liăn ‘no pêi pêt rak ngăn tâk hên, ki tơ-[rê oh tá hlo to lâi. Mê ki kal má môi thế kơhnâ lăm ngăn [ăng deăng đi đo vâ re\ng châ ‘nâi ai ôa hdrong lơ kâ ’nhiê.

Drêng hlo pin teăm xôh kơdê iâ pơkeăng tê. Môi kơ-bin mơni pin xôh châ môi sao. Tâng lôi ăm gá tâk mê mơhé vâ hr^ng lit xuân ôh tá kâi tâi.

Rơnó khía rơxăm hiăng tâi, hên kuăn pơlê xuân tơmiât vâ pêt alâi tung rôh kơ’nâi, tiah mê hôm ai tơdroăng hnê ki tiah lâi ăm vâi krâ nho\ng o?

Pôa Nguyễn Văn Chí: Tung rơnó la ngiâ, ki kal má môi cho tơdroăng tơmiât hdrối, tiô tối tơbleăng. Thế đi đo séa ngăn vâ ‘nâi tơdroăng rêh dêi hdrong nheăn rơnó rơxăm kâ ‘nhiê loăng pêt. Má 2, hnê ăm kuăn pơlê xua bú ai kuăn pơlê nếo ‘nâi kơnó, xôh kơdê tiah lâi mê pin nếo ‘nâi vâ pro tơdroăng kố. {ă môi tơdroăng nếo pin thế ‘nâi hdrong mê gá xo#m tung kơdâm tơnêi pin thế po, lơ pơchoh tơnêi ‘nôi. Mâu kơpong ki hiăng ai oâ hdrong kâ ‘nhê hên pôi tá pêt alâi, thế hơ’lêh pêt hdrê loăng plâi ki ê.

Hôm pơmê kô pôa!

Hương Lý thực chêh

Gương - Katrina Nga  tơplôu [ă tơbleăng