Ki pro mơnâ mâ ngăn apoăng drêng pơxiâm mot tung hngêi ‘măn tơmeăm Dak Lak mê cho túa mơjiâng hngêi, châ mơjiâng pro tiô túa hngêi xo\n dêi mơngế Rơđế; kuâ hngêi châ pro môi tiah prôa tơrưng ki kân. Tung plông dêi Hngêi ‘măn tơmeăm cho mâu loăng ki pêt sap ing ton nah dêi {uôn Ma Thuột, mơjiâng chiâng ai hyôh ki hơngiâp le\m.

Kơnôm châ tơdroăng hnê tối dêi mơngế ki hriăn ple\ng kong têa Pơhlăng [ă Hngêi ‘măn tơmeăm Dân tộc học Việt Nam mê mâu tơmeăm ki tơbleăng mơhno tơmeăm, cheăng ki chêh ‘măn tung hô sơ, rak vế mâu tơmeăm dêi Hngêi ‘măn tơmeăm Dak Lak châ pêi pro rơhí rơhó, krâu khât. Tung lối 10 rơpâu tơmeăm khoăng ki rôe xo ing tiu ê tung plâ 40 hơnăm hiăng luâ, ai lối 1 rơpâu kế tơmeăm châ Hngêi ‘măn tơmeăm rah xo vâ mơđah tơbleăng đi đo, tung mê ai 3 tơdroăng: Mâu hdrê kuăn kiâ, nhâ loăng, Mơhno mơjiâng túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo, ‘Na tơdroăng ki ai roh ton nah. Pak^ng mê, ối ai tối tơbleăng mâu [ai, chêh tối mơnhên a mâu um, kế tơmeăm, phim [ă hía hé.

Um túa ki le\m tơviah dêi Hngêi 'măn tơmeăm Daklak

Tung mê, ‘na Mơhno mơjiâng túa le\m tro hdroâng kuăn ngo, ai lối 450 kế tơmeăm châ mơđah tơbleăng mơhno tối ‘na tơdroăng rêh ối, kế tơmeăm [ă hiâm mơno dêi 47 hdroâng kuăn ngo rơtế tơchuâm rêh ối. Ing hngêi xo\n dêi mơngế Rơđế tá troh a kơnoh on dêi mơngế M’nông lơ mâu kâng tung T^ng kâ báu nếo dêi hdroâng Jarai. Ki le\m tro tung leh mơd^ng xuân môi tiah tơdroăng rêh ối dêi mâu hdroâng kuăn ngo xuân châ mơhno tối a mâu kế tơmeăm, môi tiah chêng koăng, drôu xiâm [ă mâu prôa ki ê. Lăm troh ngăn a Hngêi ‘măn tơmeăm Dak Lak tung roh mơ’nui hơnăm 2017, jâ Allan France, môi ngế tơmối kong têa Pơhlăng mơnhên tối:

‘’Hngêi ‘măn tơmeăm kố le\m ro păng ‘nâng, cho ‘ló khât [ă kal vâ tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na kơpong kố, á xuân lăp tuăn drêng lăm pôu ngăn a hngêi ‘măn tơmeăm kố. Á hiăng lăm ngăn hên Hngêi ‘măn tơmeăm u ê, a mâu kong têa ê, la mâu hngêi ‘măn tơmeăm mê vâi ‘măn phá tơ-ê dêi pó, ôh tá ‘măn tơchuâm tiah hngêi ‘măn tơmeăm akố. Lăm troh akố, khu tơmối kô châ tí tăng ‘nâi ple\ng, châ ‘nâi nhên ‘na tơdroăng ki ai roh ton nah, ‘na mơhno mơjiâng túa le\m tro, [ă khôi túa, vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo, la châ ngăn bu iâ chôu tê’’.

Khu tơmối mot ngăn tơmeăm tung Hngêi 'măn tơmeăm Daklak

Tơdrêng [ă tơdroăng ki mơđah tơbleăng đi đo, Hngêi ‘măn tơmeăm Dak Lak ối tơku\m po hên tơdroăng ki ê, môi tiah to\n chêng tơgôu koăng, Dak Lak hơ’lêh nếo [ă mơnhông mơdêk, Ki tơbâ vế tơdroăng ton nah Buôn Ma Thuột [ă hía hế. Tơdroăng ‘’Tây Nguyên tung mâu hơnăm 1950 nah dêi chal 20’’ dêi [ok thái pơkeăng mơngế Pơhlăng Jean – Marie Duchange dế pro hên ngế tơmối rơhêng vâ lăm ngăn, châ ‘nâi. Khu um ki mê ai 37 to um vâ mơhno tối tơdroăng ki le\m tro, cho khât dêi tơdroăng rêh ối dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên tung mâu hơnăm 1950 nah dêi chal 20. Ngoh Nguyễn Thanh Ân, môi ngế tơmối ai tối:

‘’Á hiăng lăm ngăn a mâu tíu dêi Hngêi ‘măn tơmeăm, tung mê á hâk mơnâ khât tung kơbong ki mơđah tơbleăng mâu tơdroăng dêi Hngêi ‘măn rak tơmeăm Dak Lak, kố cho môi kơbong ki krip le\m má môi. Ki á hâk má môi, mê cho mâu um ti xê ai mơngiơk, cho um prăng rơbông tê, la hiăng mơhno tối um méa dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên tung mâi mâu hơnăm 1950. Kố cho tíu ki vâ pro tơmối châ ngăn, châ hlo tơdroăng ki kal, hâk mơnâ păng ‘nâng drêng lăm ngăn a Hngêi ‘măn tơmeăm kố’’.

Hngêi ‘măn tơmeăm Dak Lak hiăng mơjiâng chiâng túa ki phá xêh, pơxiâm ăm tơmối mot ôm hyô. Pak^ng mâu tơdroăng ki ai mơngế tơpui tối dêi mâu ngế ki rơkê [ă kơhnâ ‘na hơ’muăn tối, Hngêi ‘măn tơmeăm hiăng djâ troăng ahdrối tung tơdroăng tơplôu lo nâl hdroâng kuăn ngo a tíu ki tơbleăng kố.

Pak^ng 2 nâl xiâm ki châ tơpui tối tơbleăng ‘na mâu kế tơmeăm, Hngêi ‘măn tơmeăm ối xúa mâu chư chêh dêi hdroâng kuăn ngo ki ê vâ tơno tối ‘na mâu tơmeăm dêi hdroâng kuăn ngo ki ê, mơhno tối ‘na tơdroăng ki xiâm ‘na mơhno mơjiâng túa le\m tro, nhuo#m mơnê kơ hdroâng kuăn ngo. Pôa Trần Văn Nam, Kăn [ơrô tí tăng thâo xo, chêh ‘măn, rôe xo [ă hriăn ple\ng mâu tơmeăm dêi Hngêi ‘măn tơmeăm Dak Lak tối ăm ‘nâi:

‘’Tâi tâng mâu tơmeăm ki châ tơbleăng ‘măn akố, môi tiah um loăng ki ‘măn a tơnâp kiâ, mâu prôa, rơvo\ng, lơ mâu um ki ê pơrá cho xua tơná hdroâng kuăn ngo ki mơjiâng pro dêi xêh. Mâu ngế ki rơkê mơjiâng pro dêi Rơđế, Jarai, M’nông vâi mơjiâng pro mâu kế tơmeăm ki mê. Ki má péa nếo, dế nôkố Hngêi ‘măn tơmeăm ai tơbleăng chêh mâu nâl tơpui Ănglê, Pơhlăng, Xuăn [ă Rơđế. Nâl Rơđế hiăng châ mơ’no tối vâ pơ-ô tối cho kơnía git ‘na mơhno mơjiâng túa le\m tro dêi kuăn pơlê’’.

Châ mơjiâng pro a tíu ki le\m, tơtro tung dế pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, pá k^ng tíu ki tơbâ Hngêi Biệt điện Bảo Đại hiăng châ lối 90 hơnăm, Hngêi ‘măn tơmeăm Dak Lak tí xê bu cho tíu ki ối tơrá vế mâu tơmeăm khoăng ‘na mơhno mơjiâng túa le\m tro dêi mâu hdroâng kuăn ngo Tây Nguyên mê ối cho tíu ki mơhno mơjiâng túa le\m tro ki ai tu\m kế tơmeăm vâ pro pơhâk ăm khu tơmối troh a kong pơlê Dak Lak.

Tơmối châ mơnúa ngăn tơmeăm tung Hngêi

Vâ pơtối mơnhông ‘na kơnía git tơdroăng roh ton nah, mơhno mơjiâng túa le\m tro xuân cho tíu ki kal păng ‘nâng dêi hngêi ‘măn tơmeăm, tung la ngiâ ah, kơvâ ngăn ‘na tơdroăng cheăng dêi kong pơlê kô mơjiâng tơ’nôm hên mâu tơmeăm khoăng, ‘mâi mơnhông hên ‘na khôi túa, vêa vong dêi rêm hdroâng kuăn ngo. Pôa Đặng Gia Duẩn, Kăn pho\ pơkuâ ngăn Mơhno mơjiâng túa le\m tro, tơ’noăng ivá, ôm hyô kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi:

‘’La ngiâ kố ah kô tơno tối ăm kong pơlê mơjiâng mâu tơmeăm khoăng tung tơdế plông pá ngiâ hngêi ‘măn tơmeăm. Ki má môi kô mơjiâng pro hngêi xo\n tro tiô túa dêi hdroâng kuăn ngo Rơđế, pak^ng mê, cho tơdroăng ki vâ mơđah to\n chêng koăng, mâu tơdroăng ki vâ mơhno mơjiâng túa le\m tro tiô khôi vâi krâ nah, xua tơná mơngế Rơđế pêi pro dêi. Ki má péa mơjiâng pro kơno têa, cho tơdroăng ki le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên. Ki má pá mơjiâng môi kơdrum ki ‘măn um loăng ki hbleăng, pong rơgi dêi mâu hdroâng kuăn ngo Tây Nguyên, vâ tơmối châ ngăn, châ ‘nâi mâu tơmeăm khoăng ki le\m tro mê. Pói rơhêng vâ tơdroăng cheăng dêi Hngêi ‘măn tơmeăm kô ai tơxâng luâ tâ nếo tung tơdroăng vâ mơjiâng chiâng hngêi ‘măn tơmeăm má môi dêi tơnêi têa’’.

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng