VOV4.Sêdang - {ă mơngế Rơđế mê hngêi trá xo\n cho môi rơpo\ng hngêi, tíu ki tơdjêp hên on veăng, hdroâng hdrê, rơpo\ng. Kố tí xê to tíu ki vâ rêh ối, pơtê pơto tê mê ga ối cho tíu ki rak vế khoi túa, vêa vong, mơhno túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo Rơđế.

Hngêi trá cho tíu ki rêh ối, tơpui tơno, pơtê pơto dêi hên rơxông kuăn mơngế tung môi rơpo\ng dêi mơngế Rơđế. Rơpo\ng rế krâm mơngế mê hngêi thăm rế xo\n. Xua ti mê, vâ mơjiâng môi toăng hngêi ki vâ iâ hlái athế tâi dâng 1 troh 3 khế. Loăng ki vâ bro hngêi cho khu loăng ki krá le\m, la ki hên tâ cho loăng kía, loăng cà chít [ă hên mâu khu loăng ki ê, xua mâu khu loăng ki ê ôh tá tro kơmú kơmuâ kâ hrê. Mâu tơmeăm ki pro tơdrêng cho kơlá, phêa, pơ-óu vâ pro mơnât ching, puăn đôu hlá xá vâ lêm, rái, klêa phêa vâ pro kơxái kât [ă hên h^n mâu tơdroăng ki ê.

Pôa Kôl ối a pơlê Tơng Ju\, cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột tối ăm ‘nâi: Tung pơla mơjiâng hngêi, kăn rơpo\ng hngêi ôh tá khoh lăm pôu ngăn mơngế hlâ tung pơlê, ôh tá kâ hơ’neh í pơreăng; vâi kơdrâi ôh tá khoh hum, pu pâi ko, lôi xâk tơhyom tơhyâ, ngế dôh, ngế o\ng ôh tá khoh lêm hlá xá a ‘ngêi. Tâng tro pro xôi mâu tơdroăng ki hiăng mơdât mê, kăn rơpo\ng kô trâm hên mâu tơdroăng ki ôh tá mơhúa, kô châi tamo [ă hên tơdroăng hgốu ki ê.

‘’Hdrối vâ mơjiâng pro hngêi trá xo\n, vâi kô mơ’no dêi môi xiâm drôu ki hiăng pế ‘măn ăm hdrối mê (Nâl Rơđế tối dêi ‘’Wah ]eh kơpiê’’. Klêi mê, kô xo ‘nêk [ă mâu tơmeăm ki ê vâ mơdâng pro hngêi trá. Maluâ ti mê, tâng drêng mê trâm hlo kôa lơ pah, mơngế tung rơpo\ng hngêi ôh tá chiâng lo lăm xếo, xua tơdroăng kố vâ tối kô ai tơdroăng ki ôh tá le\m tro, xua mê, rêm ngế athế ối a hngêi. Hngêi trá vâi hmâ pro ngiâ hngêi vêh peăng Kơnho\ng lơ peăng Hdroh, pro ti mê ga kô rơngiâp a rơnó tô mơdrăng [ă tơtô a rơnó khía hngíu. Mơngế Rơđế ôh tá khoh mơdâng hngêi ngiâ vêh peăng Mâ hâi lo lơ peăng Mâ hâi lu’’, xua tâng pro ti mê, vâi bu chiâ tâp tơnâp ăm mơngế hlâ tê’’.

Hngêi trá xo\n mơngế Rơđế a hơnăm 1950 (internet)

Pôa Hiêm, ngế ki hiăng hên hơnăm rơkê ‘na pro hngêi, ối a pơlê Tring 2, bêng An Lạc, pơlê kong krâm {uôn Hồ, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi tơ’nôm:

‘’Hdrối vâ pro hngêi trá xo\n vâi kô hbrâ loăng, hlá xá, rái, klêi mê, nếo lăm krếo khe\n nho\ng o, hdroâng hdrê tung pơlê lăm veăng. A trăng hngêi ki xo\n mê, vâi kô tôh têa ăm xiâm priât vâi loi dêi kô chiâng ai tơdroăng kro mơdro\ng, tâi tâng rơpo\ng kô mo sêi têi ‘răng. Kơ’nâi mê ah, vâi nếo lêm hlá xá, te\n phêa ching pro mơnât’’.

Drêng hiăng ai tu\m kế tơmeăm ki vâ mơjiâng pro, kăn rơpo\ng kô hdró hâi khế ki le\m tro, pleăng tơmeăm hdroăng vâ rơkâu pâ Xeăng hdrối vâ mơdâng pro hngêi. Pôa H’Nhem, ối a pơlê Ea Sut, pơlê kâ Ea Pô], tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi: Hngêi trá xo\n dêi mơngế Rơđế ki hên vâi hmâ pro [ă loăng, phêa, pơ-óu, kơlá. Krê hlá ki vâi lêm a ‘ngêi cho hlá xá athế hbo châ lối môi xơtá. Trêi hngêi athế a’ngêi ing tơnêi châ lối 1 met, pá kơdâm trêi hngêi athế ăm bâ phuâng, ki malối, kông ki tơgông a kơchôk pá ngiâ péa hngêi ga phá krê xêh, hdroâng kuăn ngo ki ê ôh tá ai.

‘’Hngêi trá xo\n ki lâi xuân ai kông hếo troh a kơchôk pá ngiâ hngêi. Mâu rơpo\ng ki lâi pá puât vâi kô pro [ă loăng ki ôh tá kơnâ to lâi. {ă mâu rơpo\ng ki dah chía kro vâi kô pro [ă loăng ki kơnâ, vâi ối pong rơgi pro péa pâ tôu nôu [ă mâ khế tơpeăng’’.

Pôa Hiâm a hngêi trá xo\n dêi mơngế Rơđế a pơlê mơhno túa le\m tro Đồng Mô-Hà Nội

Ki phá krê dêi hngêi trá xo\n mơngế Rơđế mê cho péa to kông ki vâ to a hngêi trá xo\n. ‘’Kông kơnốu’’ peăng hơ-ếo vâi ăm vâi kơdrâi hếo, cho môi to loăng, ai 5 troh 7 kơlo. ‘’Kông kơdrâi’’ vâi hmâ ăm vâi kơnốu hếo to, achế kối kông vâi hmâ rơgi pro um 2 tôu nôu [ă um khế mơniâ. Vâ pro kông ki kố, bu ai to mâu ngế ki rơkê păng ‘nâng, mâu ngế ki châ kuăn pơlê loi tơngah, vâi kô athế rơkâu xối [ă chu.

Pôa Hiêm, ối a pơlê Tring 2, bêng An Lạc, pơlê kong krâm {uôn Hồ, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi: Kông kơnốu tiô nâl Rơđế tối cho ‘’Ênan blah đang’’ cho vâ tơbâ ăm rêm ngế đi đo chôu vế hnoăng cheăng ki tơbrê hngăm dêi vâi kơdrâi, cho khu ngế ki xiâm dêi rơpo\ng hngêi.

‘’Kông ki vâ hếo a kơchôk hngêi môi pâ cho ăm peăng kơnốu, môi pâ cho peăng kơdrâi. Kông ăm vâi kơnốu hếo ai péa pâ tôu nôu. Tơdroăng kố cho vâ mơhno tối hnoăng cheăng dêi ngế kơdrâi cho kân hngăm [ă ai hnoăng kân. Drêng kuăn droh xo dôh, vâi kô pơtối tơ’môe hngêi rế xo\n ăm on veăng ki nếo mê. Klêi mê troh a rơxông cháu, kăn rơpo\ng hngêi kô pơtối tơ’môe hngêi trá thăm rế xo\n, ai drêng ‘nâ xo\n bê ta troh a 100 met lơ luâ tâ kơ mê. Xua mê, vâi khoh hmâ khe\n cho hngêi trá xo\n. Roh vâi krâ nah, tơnêi tíu ối kân rơdâ, xua mê, vâ khoh châ pro hngêi trá xo\n tiah mê, cho xua vâ ăm hên rơxông kuăn cháu ối tơdjuôm dêi pó’’.

Pôa H’Nhem ối a kơnoh on xiâm dêi hngêi trá xo\n tơná

Hngêi xo\n xuân ối ai mâu bo ku\n ki bâ phuâng le\m kơtăn tơ’mô dêi pó vâ ăm hyôh khía châ mot [ă tơ’mot eăng bâ dêi mâ hâi. Leeăn ki péang pá ngiâ hngêi cho xo\n kân má môi, nâl Rơđế tối dêi cho ‘’gah’’, cho leăn. Tung leăn mê vâi ‘măn tăng loăng ki xo\n, tối cho ‘’kpan’’ xo\n dâng 10 troh 20 met (ối peăng hơ’vá, cho tíu ki vâ ăm vâi krâ-nho\ng o ối ‘nân to\n chêng tơgôu koăng, tôu hơkâ.

Á tíu ki kố hmâ vâi po leh koh tơdah tơmối, rơkâu xối, ôu kâ drêng tung rơpo\ng ai tơdroăng kal, lơ to\n chêng tơgôu koăng. Tíu kố xuân ối cho tíu ki koi ối pơtê dêi mâu vâi rơtăm, la lâi vâi lăm xo mế mê nếo châi hngêi dêi peăng hngêi mế, nếo tơklâ lo ing hngêi dêi nôu pâ xiâm. Pa ro\ng mê cho veăng ki nâl Rơđế tối dêi ‘’ôk’’, cho tíu ki koi ối pơtê dêi mâu on veăng, rơpo\ng hngêi. Rêm on veăng pơrá ai mơnât ching [ă ai kơnoh on krê. Peăng mơ’nui dêi hngêi cho kơnoh on tơdjuôm dêi rơpo\ng hngêi.

Mâu kế tơmeăm drê, ‘nek, vok ki vâ pêi chiâk deăng vâi xơtê a nuih hngêi a’ngêi. Pôa H’Nhem ối a pơlê Ea Sut, cheăm Ea Pô], tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi: Roh ton nah, ai mâu hngêi xo\n châ vâi krâ pơto pơtih ‘’xo\n hơngế môi tiah idrâp chêng xơtó’’, xua ga, ối pá ngiâ hngêi to\n chêng mê peăng mơ’nui hngêi bu tâng chuât chôa ‘lâng, tâng lo ing mê kô ôh tá tâng ki klâi xếo.

‘’Tung hngêi trá xo\n ai mâu rơxông kuăn cháu rơtế rêh ối tơdjoâm, ai mâu rơpo\ng ki ‘nâi hơ-ui pâ kuăn cháu, ti xê to môi hdroâng hdrê, mê ối ai tá hdroâng ki ê, ai kơjôi inâi tơ-ê môi tiah Êban, Ayun, Mlô [ă hên ki ê hía xua mê, mâu hngêi trá xo\n mê athế xo\n păng ‘nâng. Hngêi trá xo\n mê kô châ mơjiâng krá kâk, le\m mơnâ mâ cho kơnôm ai mâu vâi krâ ki rơkê tung pơlê ki veăng mơjiâng; tâi tâng rêm ngế rơtế veăng tơdjoâm ivá vâ mơjiâng bro. Klêi kơ’nâi hiăng kêi ah, vâi kô rơkâu xối hdrối vâ to hngêi nếo, kăn rơpo\ng hngêi kô krếo tâi tâng mâu ropo\ng nho\ng o tung pơlê troh ôu kâ, hơniâp ro tung hâi ki to hngêi nếo mê’’.

Mâu vâi krâ tung pơlê, mâu ngế ki rơkê pro hngêi hmâ tối, dế nôkố ôh pá ai xếo mâu hngêi trá xo\n tiah mê, ga ai hên tơdroăng, tơnêi tíu ôh pá ai, loăng pơlái, phêa, pơ-óu xuân hiăng vâ long, klêi mê, preăng ai mơngế vâi krâ ki rơkê tung mơjiâng pro hngêi trá xo\n. Maluâ ti mê, hngêi trá xo\n xuân ối mơhno tối ki kơnía git [ă mơhno túa le\m tro dêi mơngế Rơđế.

H’Zawut {yă chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng