Jâ H’Nhi {uôn Yă, hdrông kuăn ngo Rơđế, ối a [uôn Kniêr, cheăm Tân Tiến, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak cho preăng mơngế ai tiah jâ a Tây Nguyên, xua jâ ối rơbot troh a chât tơdroăng rơngê rơngối. Jâ đi đo rơhêng vâ rơngê rơngối drêng toh chôu, tung hiâm mơno jâ bu tơmiât: tăng mơngế ki vâ hriâm rơngê rơngối, châ pơtối tơrak vế dêi mâu [ai rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu dêi hdroâng kuăn ngo tơná.

Nếo trâm hlo ngin, mâ dêi jâ H’Nhi môi tiah ai tơdroăng ki phiu ro, sôk suâ. Jâ tối ‘’Á tâng kăn [o# ngăn ‘na mơhno túa le\m tro tối ai ngế ki vâ tơmâng tơdroăng rơngê rơngối, á hâk phiu ó ‘nâng, á tơkôm ối a péa sap ing kơxo má âi troh nốkố’’. Klêi mê, jâ brôk ngin chu ối a veăng pơchên hmê kơchâi, hlu\m on [ă êng ‘’Rơhêng vâ tơmâng [ai rơngê rơngối ki lâi?’’. Drêng châ tâng tối rơhêng vâ tơmâng [ai rơngê rơngối Dăm San, jâ pơxiâm há rơkong rơngê rơngối hlối, ôh tá ai kơxiâp lim ki klâi.

Sap ing ối tơx^n nah, H’Nhi hiăng hmâ châ tâng dêi pâ, mâu vâi meh, miê rơngê rơngối. Tung plá on ki dế koh luâ to lâi măng rơngê rơngối, mâu tơdroăng hơ’muăn kiâ dêi hdrâng kuăn ngo hiăng châ mot tung hiâm ngôa dêi môi ngế muăn kơdrâi drêng mê nah. Lối 10 hơnăm, H’Nhi hiăng rơbot tâi tâng tơdroăng rơngê rơngối ‘na Dăm San, [ă xuân chiâng vâ hơ’muăn hlối. Hmôu pơ ti mê, drêng hiăng xông kân, jâ H’Nhi hiăng rơbot vâ chê 20 [ai hơ’muăn tối dêi hdroâng Rơđế, môi tiah; Dăm San, Dăm Yi, M’Hiêng [ă ki ê hía.

Sap ing hâi ki poâ prế meh hlâ lêk lôi, vêh [ă mơhúa jâ pôa, tung môi măng mơd^ng dêi [uôn Kniêr, jâ nếo rơngê rơngối ăm tâi tâng pơlê tơmâng:

‘’Sap ing á ối tơx^n nah, á hmâ châ tâng dêi pâ rơngê rơngối [ă á hiăng hmâ hơdruê [ối mê khoh ối chúa vế. Tung rơpo\ng hngêi dế mê nah pơtê pơto rơnó chiâk deăng, á hmâ lăm tơmâng mâu ngế ki rơkê rơngê rơngối, tơmâng vâ hơ’muăn kiâ. Vâi ai djâ á ôu drôu xiâm, hơdruê xuâng la á ôh tá rơhêng, á bu vâ ối môi tíu tơmâng tơdroăng hơ’muăn, rơngê rơngối tê. Drêng vêh ối a hngêi, á mơhriâm [ối vâi. Á rơbot hên mâu [ai rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu. Mâu [ai ki hơdruê mê á hiăng rơbot, ôh tá lalâi kâi piu’’.

Jâ H’Nhi rơngê rơngối

Hiăng luâ 80 hơnăm, [ă jâ H’Nhi rêm hdroh rơngê rơngối, hơ’muăn cho rêm roh châ tâng mâu tơdroăng rêh ối, pêi cheăng dêi tơdroăng roh ton nah. Jâ tối, mơngế Rơđế hmâ ai pơto pơtih ‘’Ôh tá ai idrâp chêng, ôh tá ai tơdroăng hơ’muăn, rơngê rơngối, mê tơdroăng rêh ối môi tiah ôh tá ai hmê, ai po kâ’’.

Hdrối nah, klêi rêm rơnó xuâ báu, pơlê cheăm tơku\m po mâu leh mơd^ng tiô khôi hmâ. Tung mâu rơnó ki mê, idrâp chuât xơtó dêi chêng koăng [ă rơkong hơdruê rơngê rơngối hmâ châ chuât tung pơla kong măng ki krip, thăm pro kro ăm tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê, hnê tối kuăn pơlê ‘nâi hơ-ui pâ dêi pó, ‘nâi to\ng veăng dêi pó, tơru\m, rơtế dêi pó pêi cheăng kơhnâ tơkâ hluâ mâu tơdroăng ki pá puât, pơloăng mơnúa.

La troh nốkố, tơdroăng rêh ối hiăng chía ai kế tơmeăm, mê khu vâi krâ ki rơkê rơngê rơngối, hơ’muăn tối, mâu ngế ki rơkê to\n chêng, tơgôu koăng rế hía ối rế iâ. Mâu roh rơngê rơngối, hơ’muăn tối a tơnoh on xuân hiăng rế vâ hía lôi, mâu vâi krâ-nho\ng o ki rơhêng vâ tơmâng tơdroăng rơngê rơngối xuân hiăng rế iâ.

Pôa Y Yick Byă, Kăn pho\ hnê ngăn Vi [an cheăm Tân Tiến, tối ăm ‘nâi: Hdrối nah, môi hơnăm ki iâ cheăm xuân ai po 3 troh 4 hdroh vâ jâ H’Nhi rơngê rơngối, hơ’muăn a hngêi hôp tơchuôm dêi pơlê. La tiâ ‘nâng sap hơnăm nah troh nôkố, cheăm tá hâi ai po roh ki rơngê rơngối klâi. Môi pâ, xua hngêi trá hôp tơchuôm mê mơjiâng pro tiô túa nếo, ôh tá ai tơnoh on; ki má péa nếo, mơngế ki vâ tơmâng rơngê rơngối rế hía rế iâ:

‘’Dế nôkố bu ối môi ngế jâ H’Nhi tê cho ngế ki ‘nâi rơngê rơngối, jâ ối rơbot mâu tơdroăng hơ’muăn, môi tiah Mdrong Dam, Hbia Yâo, Dăm San [ă ki ê hía. Ngin xuân vâ tơku\m po mâu kơmăng ki rơngê rơngối, hơ’muăn tối vâ ăm rêm ngế châ tơmâng, la xuân ối trâm tơdroăng pá. Pói tơngah kuăn cháu vâ hriâm [ối, hmâ ôh tá rơbot hên xuân athế rơbot iâ, mâu rơxông kuăn cháu tung pơlê kô tơmâng tơdroăng rongê rơngối, [ă châ chúa vế dêi mơhno túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo tơná’’.

Preăng ai mơngế tung pơlê pơla dêi hdroâng Rơđế vâ tơmâng tơdroăng rơngê rơngối, xuân ôh pá ai kơmăng ki rơngê rơngối, hơ’muăn, mê cho tơdroăng ki hlo ‘ló khéa hơ’nêng ó a [uôn Kniêr. {ă jâ H’Nhi jâ thăm rế khéa hơ’nêng tâ, drêng oh tá ai mơngế ki vâ tơmâng, hriâm tơdroăng ki jâ hiăng hnê ‘măn ăm.

Thăm nếo, cháu kơdrâi dêi jâ H’Rô Bica Buôn Yă, ngế cháu ki hiăng xông kân tung tơdroăng hmâ tâng rơkong rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu, la hiăng 22 hơnăm xuân ôh tá rơbot híu 1 [ai. H’Rô Bica Buôn Yă tối, maluâ rơhêng vâ tơmâng ‘nâng dêi jâ rơngê rơngối, [ă xuân hiăng ‘nâi kal athế rak vế mơhno túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo, la nâl pơto pơtih tung tơdroăng rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu mê cho nâl vâi krâ roh nah, hmâng ga ro, la tâng vâ hlê ple\ng [ă rơngê rơngối ăm vâi tơmâng cho pá ó ‘nâng:

‘’Á hâk tơngăm ‘nâng, phiu ro há xua ai jâ rơkê rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu. Jâ hmâ rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu ăm ngin hên tơdroăng. Jâ xuân hnê ăm ngin túa rơngê tơngối, hơ’muăn hdrôu, la ai hên nâl pơto pơtih dêi chal krâ nah, mê khoh pá vâ chúa vế, xua mê pá vâ kâi rơvbot tu\m. Ngin pói tơngah rêm râ kô veăng kum vâ rơkong rơngê rơngối dêi jâ châ hên ngế ‘nâi klê [ă rak vế’’.

Jâ H’Nhi khéa hơ’nêng xua ôh tá ai hên ngế rơhêng vâ tơmâng rơngê rơngối.

Ôh pá ai kơmăng rơngê rơngối a kơmăng tung lâp pơlê ki ối tâ tá tơnoh on tung hngêi trá xo\n, jâ H’Nhi xuân hbrâ vâ rơngê rơngối tâng ai mơngế ki vâ tơmâng, maluâ mê cho kơhâi lơ kơmăng, a pơlê tơná lơ pơlê ki ê. Tung hơpiâp on ki ku\n dêi jâ la lâi xuân ai kơchâ khâng on vâ tơdah mâu ngế ki hêng tơmâng rơngê rơngối [ă mơngế ki rơhêng vâ hriâm tơdroăng hơ’muăn hdrôu. Jâ H’Nhi ai tối:

‘’Á rơhêng vâ rơngê rơngối a tíu ki tơku\m kơdrâm mơngế vâ hên ngế châ tơmâng. Rêm hdroh rơngê rơngối, á tâ dêi châ ôh tá tơbrêi. Peăng kơhâi xuân ai drêng ‘nâ a rơngê rơngối ăm vâi krâ-nho\ng o tơmâng. Á xuân đi đo hnê tối ăm mâu ngế ki ê la vâi ôh tá vâ tơmâng. Tơdroăng hơ’muăn á xuân hmâ hơ’muăn ăm vâi, la ô tá ai kơbố vâ tơmâng. Á tối, athế mơ-eăm tơmâng, drêng á hlâ ah vâ ai mơngế ki ối rơkê pơtối rak vế. La dế kố, ôh tá ai kơbố vâ hriâm [ă rak vế’’.

Tối ‘na tơdroăng la ngiâ dêi rơngê rơngối, rơkong tơpui dêi jâ H’Nhi chiâng kơ-â. Drêng chiân ngin lo a bo cheăng, jâ xuân ối tơpui pơchân kơ ngin tiah kố: ‘’Lalâi pó vâi ngoh nâ troh a kố, athế pơtâng tối ngế ki lâi git vâ hriâm rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu. Á kô rơngê, hơ’muăn hdrôu, kô hnê ăm vâi tu\m tơdroăng ki á hiăng chúa vế, rơbot ‘măn. Tâng ôh, tơdroăng rơngê rơngối, hơmuăn hdrôu kô hía tâi tâng….’’.

{ă hiâm mơno ki mơjo pâ git khât [ă rơngê rơngối, jâ H’Nhi {uôn Yă xuân rêm hâi rak vế ki tơtô dêi tơnoh on, tơkôm ngế ki troh tơmâng rơngê rơngối [ă tơkôm ngế ki vâ pơtó tơdroăng ki kơnía git mê.

Nam Trang chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng