Pơreăng ŭm tôu cho môi tung mâu túa pơreăng ŭm tung châ ki hmâ trâm a vâi kơdrâi, drêng tro pơreăng, mô troăng tô kô lo ai tế bào ‘mêi (khĕn cho ác tính). Tiô hâi khế, tế bào ŭm tôu kố gá chiâng rế ai hên rĕng tơdjâk troh tâi tâng tôu ƀă prôk troh mâu tíu ki ê tung châ. Tung mâu hơnăm vêh ngi kố, kơxô̆ vâi kơdrâi tro pơreăng ŭm tôu hlo rế tâk rĕng ƀă cho xiâm kối ki xiâm pro vâi kơdrâi hlâ hên, kố cho tơdroăng ki tôu tuăn khât. Pơreăng ŭm tôu gá pro chiâng 5 hneăng. A mâu hneăng ki apoăng, tế bào ác tính hiăng pơxiâm ai la bu tơkŭm 1 tíu tá hâi tơdjâk troh mâu mô ki a chê. Rêi ki ‘mêi huăn rế hên ki po pom rế kân, ƀă mơni kô tơdjâk troh mâu tíu ki tâ tá. Mot tung hneăng ki mơ’nui, tế bào pro chiâng pơreăng ŭm hiăng tơdjâk troh hên tíu tung châ. Drêng kố, tơdroăng ki pơlât gá hiăng pá ôh tá kâi prêi xếo, ngế ki tro mơni kô hlâ.

Dế pâk ‘mot trếo pơkeăng vâ pơlât pơreăng ŭm tôu a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, N.T.H ối a tơring Ƀuôn Đôn, kong pơlê Dak Lak châ tối tro pơreăng ŭm tôu kơtăn kố 1 hơnăm. Klêi kơ’nâi ‘nâi tro pơreăng, jâ N.T.H hiăng pâ tah tô ‘na hơ’ếo. Laga, xua hrá ‘nâi, pơreăng ŭm tôu hiăng tơdjâk lăm troh mâu tíu ki ê tung châ pro pá tơdroăng ki pơlât prêi. Jâ N.T.H, tối:

“Apoăng tâ khăng a tôu, khêi krâ kơvâ. Á lăm tíu tê pơkeăng roê pơkeăng ôu, á êng ƀok thái pơkeăng ngăn hôm cho pơreăng ŭm tôu há. Ƀok thái pơkeăng ki tê pơkeăng tối tâng pơreăng ŭm tôu gá po pom a dik bli. Á ối a hngêi to lâi hâi hlo ai po pom a dik bjli mê lăm hngêi pơkeăng khăm. Klêi kơ’nâi siêu âm ƀok thái pơkeăng tối á êi ƀă ăm á ôu pơkeăng, ôu 5 hâi ƀă pơchân tâng ôh tá chía mê athế lăm mot pơlât tung hngêi pơkeăng. 5 hâi klêi kơ’nâi mê hlo ôh tá chía á mot pơlât tung hngêi pơkeăng ƀă ƀok thái pơkeăng tối á hiăng tro pơreăng kố hiăng ton. La drêng tro á ôh ti tâ châi, mê ôh ti ‘nâi tơná tro pơreăng ŭm tôu. Ƀok thái pơkeăng thế á mot pơlât tung hngêi pơkeăng po. Troh nôkố á po hiăng châ lối 1 hơnăm, xuân hiăng lăm Sài Gòn xă trĭ la nôkố pơreăng hiăng tơdjâk troh a kơxêng, xôu ôh tá xă trĭ xếo, bu ối pâk ‘mot pơkeăng pơlât troh tá ah xo”.

Xuân athế pôe tah môi pâ tô xua tro pơreăng ŭm a tôu, T.T.L (ối a tơring Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak) xuân ôi tôu tuăn xua tơná tro pơreăng. Tiô nâ T.T.L, a khế 4/2023, drêng troh a hâi ai khế, nâ hlo a tôu ai môi to ki po pom, laga, drêng hiăng troh hâi hiăng tâi ai khế ki po pom gá chiâng kŭn tơ’mô ƀă pơ’leăng prá mê nâ ôh tá vâ hmâng tơmiât ôh tá ai tơdroăng klâi. Klêi mê, nâ hlo tơbrêi rơlâi, châi tâ tá tôu, ôh tá kâi hiâm lăm khăm mê ‘nâi tro pơreăng ŭm tôu ƀă hiăng prôk troh a xôu. Maluâ hiăng po kơpong tô la xua hrá ‘nâi, tơdroăng ki pơlât vâ prêi lĕm dêi nâ bu ối a kơlo ki iâ, nâ sĭng drêng ôh tá tơmâng lăm khăm vâ rĕng châ pơlât. Nâ T.T.L, tối:

“Drêng pêi cheăng á ta châi tôu, châi ó khât xua drêng pêi cheăng tơgiân a nuih gá tâ châi. Pơla hdrối kố nah lăm khăm, klêi kơ’nâi siêu âm ƀă pâk ngăn mâu mơheăm ‘nâi tro pơreăng ŭm tô. Pê a nuih mê gá ai môi to ki po pom kân to hơto hơ‘răng kŏng, tiê tâ châi mê chiâng ôh tá ‘nâi. Tiah hmâ á tiâ khât la nôkố gá hiăng kơdroh rĕng ôh tá to xếo. Á hmâ tô tuăn ôh ti ‘nâi tơná tro pơreăng klâi piê hrế to chu pơtối hlối, dế 53kg chu ối 43, 44kg. Tơná á cho kơdrâi, á pơchân rêm ngế 6 khế lăm khăm 1 xôh, khăm rêm hneăng vâ rĕng châ ‘nâi, pơlât kô tơ’lêi lĕm tâ môi tiah á kố hiăng hrá ôh tá kâi pơlât prêi xếo”.

Rơtế ƀă pơreăng tíu ki xiâm dêi tíu ai kuăn, pơreăng ŭm tíu ki ai kuăn mê ŭm tôu cho môi tung mâu pơreăng ki hmâ trâm đi đo a vâi kơdrâi. A hơnăm 2020, tung lâp plâi tơnêi xuân môi tiah a Việt Nam pơreăng ŭm tôu cho pơreăng ki ai kơxô̆ ngế tro hên má môi, châ lối 25% tung tâi tâng kơxô̆ ngế tro pơreăng ŭm tung châ. A Dak Lak, tung pơla hdrối kố nah, kơxô̆ ngế tro ƀă pơlât pơreăng ŭm tôu rế hía ré tâk, krê hơnăm 2023 ai vâ chê 400 ngế pơlât pơreăng ŭm tôu a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ƀă dâng 600 – 700 ngế pơtroh pơlât a râ kơpêng. Ƀok thái Chuyên khoa I Nguyễn Viết Luân, Khoa Ung bướu Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ăm ‘nâi:

“Ai 2 tơdroăng ki xiâm chiâng tơdjâk troh pơreăng mê cho tơdroăng tung châ ƀă pa gong. ‘Na tơdroăng ki tung châ, cho ai ing châ dêi ngế ki tro, tung mê, ai dâng 5 – 10% ngế tro pơreăng ŭm tô xua ing hdroâng hdrê ai, tơdjâk troh pơhlêh gene. Hơnăm dêi pơreăng ŭm tôu. Cho ing 20 – 30 hơnăm, kơxô̆ ngế tro pơreăng ŭm tô iâ, pơxiâm ing lối 35 hơnăm kơxô̆ ngế tro pơreăng ŭm tô rế hía rế tâk ƀă ing 50 – 70 hơnăm kô tơ’lêi tro pơreăng ŭm tôu hên má môi. Pakĭng mê, mâu ngế ki rĕng ai khế 12 hơnăm lơ hiăng tâi khế klêi kơ’nâi 55 hơnăm mơni tơ’lêi tro pơreăng ŭm tôu tâk péa xôh tâng pơchông ƀă mâu ngế ki ai khế ing 15 hơnăm tơngi klêng lơ rĕng tâi khế hdrối 45 hơnăm”.

Pơreăng ŭm tôu cho túa pơreăng ŭm ki hmâ trâm má môi a vâi kơdrâi. Pơreăng kố kô pơlât prêi tâng rĕng châ ‘nâi ƀă kum mơdêk kơxô̆ ngế rêh lối 5 hơnăm tâk troh 99%. Xua mê, tơdroăng ki hbrâ khăm séa ngăn, vâ rĕng châ ‘nâi pơreăng ŭm tôu cho kal khât tung tơdroăng ki mơdêk tơƀrê tung pơlât xuân môi tiah hbrâ mơdât túa pơreăng kố.

Nôkố, ŭm tôu cho tơdroăng châi ki hlo hên ƀă pro hlâ mơngế vâi kơdrâi tâng hrá châ ‘nâi ƀă ôh tá teăm pơlât tơdrêng. Xua mê, vâ kum ăm mâu ngế ki ai pơreăng mê xuân môi tiah kuăn pơlê hlê nhên ‘na pơreăng ki kố, khu chêh hlá tơbleăng ‘na tơdroăng mê hiăng ai rôh tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I Nguyễn Viết Luân, Khoa Ung bướu Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ‘na pơreăng ŭm tôu, mâu tơdroăng ăm ‘nâi drêng hiăng tro pơreăng mê, ki tơdjâk dêi pơreăng ƀă ivá xuân môi tiah mâu tơdroăng kal thế tơtrŏng drêng pơlât hbrâ mơdât pơreăng.

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi drêng hiăng tro ŭm tôu ƀă ki tơdjâk dêi pơreăng pro ‘mêi troh ivá mơngế ki tro pơreăng mê?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân:  A tôu, drêng ki po pom rế kân ngế ki tro ŭm tôu kô tâ châi a kơpong nuih tíu ki ai po pom, hmếo pơ lo têa tôu a tơxui tôu ki ai po pom, tơlêa, rơtốu, pro tôu chiâng tơviah mê nếo châ ‘nâi hiăng tro pơreăng. Drêng ki po pom rế kân hdi ƀă rế kân a kơpong dik bli, a kơveăng, a rơnŏng... Tâng pơreăng prôk troh a ngôa kố pro ngế ki mê chiâng lo hêa, châi lo, kơbrĕn môi pâ châ... Pơreăng tâ tú troh tung kơxêng pro chiâng châi kơxêng ‘nâ hía pro êi xôu pro pá kâi hiâm, ‘nâ hía pơreăng tâ tú troh kliâm kô pro kliâm rế pá kâi pêi cheăng, kâ ôu ôh tá lŏn, kéa trĭng, hâ a kơmâ ƀă hên tơdroăng châi ki ê. Drêng tro ŭm tôu, ngế ki tro ŭm mê kô tro hên tơdroăng châi xua pơreăng ki ŭm pro châi. Drêng pơreăng tâ tú troh kliâm, xôu, ngôa... pro ai tơdroăng châi ki rơ-iô troh ivá ngế ki mê. Mâu ki ‘nâ mơhé rĕng châ ‘nâi tơdroăng châi ŭm tung châ la ôh tá châ ƀok thái pơkeăng hnê tối nhên tơ’nôm ƀă tuăn tơmiât xâu, ôh tá khên, ôh tá loi khât kơ pơkeăng kô pro pơreăng thăm rế ó tâ.

-Drêng tro ŭm tôu, ngế ki tro mê thế tơtrŏng mâu tơdroăng klâi, ô ƀok thái pơkeăng ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân: Nôkố ƀă tơdroăng ki rơkê dêi khoa hok, ŭm tôu hiăng ai pơkeăng pơlât túa ki tơƀrê môi tiah pâ pơlât, hoă trĭ, xă trĭ. Malối, mâu ngế ki rĕng châ ‘nâi kô kâi pơlât prêi. Laga, tơdroăng ki pơklât thế ngế ki tro ŭm mê pơlât tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê tung pơla pơlât, thế pơtối lăm khăm tiô rơnó tro tiô ƀok thái pơkeăng pơkâ. Tung pơla khăm thế rak vế, pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê, tơdroăng ôu kâ thế tơtro ƀă ivá vâ ai ivá mo lĕm kâi tơplâ mơdât ƀă pơreăng. Malối pôi hmếo lăm rôe ôu pơkeăng pơlât ‘nâ hía lơ pơ’lêh ôu pơkeăng hlá nhâ, pơkeăng loăng tiô chal krâ nah, lơ hmếo pơ loi vâi hnê tối môi tiah pân pêa ƀă hlá, lơ hmếo pơ ôu mâu pơkeăng ki hâi châ Khu xiâm ngăn pơkeăng mơnhên. Ŭm tôu kô chiâng pơlât prêi pro mơngế ki tro ŭm ối rêh ton tâng rak vế pêi pro tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê pơlât. Tâng hrá ‘nâi, hrá troh khăm pơlât a hngêi pơkeăng ngế ki tro mê kô xơpá tâ tung pơlât, ƀă pơlât kô ôh tá tơƀrê to lâi.

-Vâ hbrâ mơdât, rĕng châ ‘nâi tro ŭm tôu, khăm ngăn nhên vâ ‘nâi ŭm tôu kal thế pêi pro môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân: Ŭm tôu cho môi tung mâu tơdroăng châi ŭm ki chiâng vâ pơlât prêi tâng rĕng châ ‘nâi. Tơmeăm khăm pơlât  mê cho mơngế ki tro ŭm kô chiâng  khăm a hngêi, khăm ing mâu ngế ki cheăng ngăn pơkeăng ki châ hriâm tro tiô kơvâ cheăng lơ xup um tôu vâ ‘nâi ƀă siêu âm vâ ngăn vâ ’nâi tơdroăng châi. Pakĭng mê kô chiâng khăm xo mô vâ ngăn ‘na tơdroăng ki ê, pâ ngăn mâu tế bào học ki vâ ’nâi tơdroăng châi. Mâu tơdroăng khăm ngăn ki tối kơpêng mê cho ƀă mâu ki tơ’lêi nhôm tro ŭm tôu hên tâ tâng vâ pơchông ƀă mâu ki ê. Mâu ki ki tơ’lêi tro mê cho mâu kơdrâi kơpêng 40 hơnăm, lơ vâi kơdrâi tung rơpŏng hngêi ki ai nôu pâ lơ nhŏng o tung môi rơpŏng hngêi hdrông hdrê ai ngế hiăng tro ŭm tôu. Ƀă mâu ngế hiăng tro ŭm tôu mê thế khăm ngăn vâ ’nâi hôm tro ŭm  tôu. Tơdroăng  khăm ngăn tôu a hngêi vâ ‘nâi, vâi nâ o kô chiâng tâng ngăn dêi a nhĕng tâng ôh drêng koi chiăng iăng môi pâ, pê dêi tôu hôm tâ po pom ki tơviah há ‘nâ hiá ngăn dêi tơxui tôu hôm lo têa hmâng vâ há a tôu mê tâng hlo thế rĕng pôu hngêi pơkeăng vâ châ khăm, ƀok thái pơkeăng vâ hnê pơlât.

-Ƀok thái pơkeăng hôm ai hnê tối ti lâi ăm mâu kuăn pơlê vâ hbrâ mơdât tro ŭm tôu ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Luân: Vâ hbrâ mơdât tro ŭm tôu, kal thế rêh ối lĕm ro, kâ ôu tơtro, kơhnâ pơtâp ivá, rêh ối tro tiô khoa hok. Tơdroăng ôu kâ tro khoa hok, kâ hên mâu kế kâi chât xơ, kơchâi drêh  môi tiah hơpê, mâu plâi, pôi tá kâ hên hơ’nêh khêi cho hơnêh mâm, ôu hên têa vâ tối thế ôu lối 2 lit tung môi hâi, kơhnâ pơtâp ivá ki iâ gá 30 phut tung 1 hâi, koi tŭm chôu, thế tŭm 8 chôu, pôi tá ăm tơná lối piê. Pakĭng mê pôi tá ôu drôu, biêr, hât. Ŭm tôu kal séa ngăn, khăm vâ rĕng châ ’nâi xua tâng hơnăm rế hên, ki tơ’lêi tro ŭm tôu rế hên... Mâu ngế ki hiăng ai tơdroăng châ tiah mê a tôu hdrối môi tiah hiăng châ pơlât prêi a tôu tíu rong ing trếo tung châ vâ châ pơ’lêh xua ing mâu ki tro ah chiâng ai tíu ki xêt a tôu mê thế lăm khăm a ƀok thái pơkeăng chuyên khoa mê khăm tiô rơnó pơkâ vâ rĕng châ ‘nâi tâng lơ tro ŭm tôu a roh ki apoăng.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!