Thĕn zona thần kinh (chal krâ khĕn cho kơtŏn eâk) xua virus varicella-zoster pro. Kố xuân cho túa virus ki pro chiâng thĕn lo kơtuâ  ‘mêi. Drêng hiăng lĕm thĕn lo kơtuâ ‘mêi mê virus kố xuân u ối tung châ, rêh ối tung troăng kơxái hveăn hdrối vâ pêi cheăng kơnôm ing tơdroăng ki tơ’lêi hlâu, pro chiâng thĕn zona. Thĕn kố hmâ trâm a mâu ngế ki hiăng hên hơnăm, malối cho mâu ngế ki hiăng châ lối 50 hơnăm. Rế hên hơnăm mâu ngế ki tro rế hên.

Tiô riân ngăn, rêm hơnăm, hmâ 1000 ngế mê ai dâng 1-4 ngế tro thĕn zona thần kinh ƀă kơxô̆ ki kố tâk hên a mâu ngế ki lối 65 hơnăm dâng 4 - 12 ngế tro. Ai troh 50% kơxô̆ ngế lối 85 hơnăm kô tro túa pơreăng kố. Pakĭng mê, ai mâu ngế ki ‘nâ ai pơreăng tung châ môi tiah: mơheăm ‘mêi, mơheăm ôh ti lĕm, kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn, pơreăng ki ôh tá chiâng lĕm, ƀă hên ki ê xuân tơ’lêi vêh tro nếo thĕn zona thần kinh.

A kơbong khăm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, rêm hâi kơvâ kố tơdah khăm ăm dâng 50 ngế, tung mê kơxô̆ ngế tro pơreăng zona thần kinh châ troh 10%. Ki hên mâu ngế ki troh khăm cho tung tơdroăng ki lo pơtong hiăng pơchêh, châi ko, ôh tá chiâng koi. Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Tạ Thị Khánh Nhàn – kơbong Khăm, Hngêi pơkeăng kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Mâu vâi krâ ivá ôh tá hro, lối 60 hơnăm, ngế ki ôh tá ivá kâi trâng, hrế, tro pơreăng lupus lo hbí hbríu khêi, êi khăng a kéa lơ ngế tro pơreăng po pom Lympho, mâu ngế ki tro pơreăng nŭm nheăn, HIV/AIDS, ŭm tung châ dế pơlât hoă trĭ lơ xă trĭ, mâu ngế ki dế ôu pơkeăng mơdât pơreăng môi tiah corticoid ton khế hơnăm, mâu ngế ki tro pơreăng thĕn lo kơtúa ‘mêi lơ zona hdrối mê kal rĕng ‘nâi ƀă lăm khăm tiô khế pơkâ”.

Pơreăng thĕn zona thần kinh mot tung hneăng apoăng drêng lo a kéa tơ’lêi nhôm ƀă mâu tơdroăng ki châi troăng hveăn lơ thĕn a kéa ki tiah hmâ ki ê, xua mê hên ngế ôh tá vâ tơmâng ôh tá lăm khăm, roê ôu xêh pơkeăng mê gá kô pro chiâng pro rế râ môi tiah châi troăng kơxái hveăn klêi tro zona, gá kô ai kơxêt, pro ôh tá chiâng xáu hlo ƀă ai mâu tơdroăng pơhlêh rơ-iêo ki ê môi tiah êi xôu, êi kliâm, êi tung ngoâ ƀă hên ki ê.

Ja Q. ối a bêng Tự An, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột troh a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên khăm drêng hlo mâu tơdroăng ki ăm ‘nâi môi tiah: môi tiah châi heăng, ai ki klâi pâk a kéa pa rŏng, châ chăn lo hbri hbríu khêi pơhlêh chiâng mon toăng têa, châi heăng, pro tơdjâk troh ivá. Jâ Q. tối:

“Apoăng gá thĕn, châi heăng, malối cho rôh kong prâi pơhlêh. Xua hdrối mê á tro châi kốu kơxêng, á dế tro tơdroăng châi nŭm nheăn, gá hmâ ôh tá chiâng koi, hlối ai pơreăng kố nếo pro ăm châ chăn châi heăng, tơbrêi rơlâi”.

Klêi kơ’nâi tro zona thần kinh rôh apoăng, virus varicella-zoster (VZV) ôh ti xê tro châ chăn mơ’no tâi mê hmâ gá rêh ối a mâu hạch thần kinh tâ la ôh tá pro chiâng pơreăng. Klêi kơ’nâi môi iâ hâi khế, drêng miễn dịch kơdroh, lơ xua mâu ki klâi ‘lo a kong prâi, trâm hên tơdroăng pá tung rêh ối ƀă hên ki ê pro pơreăng zona thần kinh chiâng vêh tâ tú nếo.

Pôa H. ốia bêng Tân Thành, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột tro zona thần kinh vêh tro rôh má 2 bă tro êi, ŭm, pôa hiăng vêh khăm ƀă pơlât a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Pôa H. tối:

“Apoăng gá môi tiah pin tro hdrong krêa, môi tiah ai ki klâi ‘lo kâ, khía pêi pin tâ châi heăng, môi tiah tro pik hăng tung mâ, ai drêng ‘nâgá thĕn, gá ‘mêi khât, gá pro kơbrê̆n kơpong ko, tro tuih a xâk gá châi ó khât”.

Maluâ ôh ti xê cho pơreăng ki rơ-iêo, la drêng tro thĕn zona ngế ki tro mê kô trâm ôh tá tơniăn tung tơdroăng rêh ối rêm hâi xua châ chăn ôh tá mo, tâng ôh tá pơlât tro tơdroăng ƀă teăm tơdrêng, ngế ki tro mơni kô tro ‘mêi ‘na kéa. A mâu kơpong kéa ki lo mon têa gá tơ’lêi chiâng mon ai rơtốu tơlêa trâu, êi kân ƀă châi. Rơ-iêo tâ drêng zona lo troh a ngiâ chiâng pro ‘mêi troh troăng kơxái hveăn thị giác kô pro ‘mêi mâ. Zona kâ troh a tuăn mơni kô pro kơdroh ki tâng. Vâi kơdrâi dế mơ-êa tro zona mơni kô pro tơdjâk ‘mêi troh kuăn ngá tung châ.

Tơdroăng châi ona thần kinh tối cho thĕn troăng veăn djâ pôa pin roh nah hmâ tối dêi “Thĕn”  lo thĕn ai têa môi tiah pơtong, cho pơreăng lo thĕn a kéa,  hiăng prêi ah kô ối lo nếo, lo hên hdroh pro pá tơdjâk ivá, ôh tá lĕm mâ ngăn. Vâ ‘nâi tơ’nôm ‘na tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng kố, kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng rơkê khăm ngăn chuyên khoa 1 Tạ Thị Khánh Nhàn - kơvâ Khăm, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Xiâm ăm ‘nâi dêi pơreăng zona cho ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng? Ƀă pơreăng kố tâng hiăng prêi hôm pơtối lo nếo há?

-Ƀok thái pơkeăngNhàn tiâ: Rôh pơxiâm hdrối vâ lo thĕn ki tối zona mê ngế ki tro kô ai mâu tơdroăng tâ iâ tiah kố: Tơngê ôh tá râ, kơdrâ hngíu xông xâk xôa, châi ko, châi tung châ, hlốirơlâi rơlo tung châ. Tâ châi thĕn heăng a môi pâ troăng veăn hlối pro lo tum khêi hbri hbríu, ki hbri hbríu mê ai têa môi tiah pơtong. Ôh tá ton ing mê mâu pơtong têa mê chiâng rơtốu, xiâ xêh ki ‘nâ kô pơchêh tâng tro têng a tíu mê, klêi hiăng prêi kô xêt a tíu lo thĕn mê. Pơreăng kô hiăng prêi ah pơtối lo nếo la drêng lo rôh kơ’nâi kô iâ tâ. Ki nhôm tơ’lêi tro tâ cho a mâu ngế hơnăm hiăng hên, mâu ngế ki kơdroh hệ miễn dịch. Xua mê, thế pơtâp ivá ăm mo xêi ƀă ví stress ‘na tuăn ngôa, lăm khăm a ƀok thái pơkeăng ƀă rĕng pơlât drêng hlo hiăng tâ pơreăng hê̆n Zona vâ kơdroh ki pơtối vêh tâ tú a rôh kơ’nâi.

-Bro chiâng châi ki ê dêi pơreăng thĕn mê cho ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăngNhàn tiâ: Hmâ hlo cho lo thĕn hlối chiâng rơtốu, xua hiăng rơtốu tung kéa; má péa cho chiâng châi mâ, châi ‘mêi troăng veăn, êi tơlêa giác mạc cho ki prăng tung mâ, kơdroh xáu hlo kô  pro  plôm mâ; má 3 cho êi kơtôu ngôa, êi ngôa; má 4 cho rong troăng veăn ki djâ troh kơtôu a ngôa, kơbrĕn môi pâ ngiâ; má 5 pro ‘mêi mâ, chiâng klêk tuăn, pakĭng mê, ối pro chiâng ai tơdroăng châi ó mê cho châi troăng veăn ngôa zona pá vâ pơlât ƀă ‘nâ hía prâp a kéa, ôh pá ai xâk xôa, ‘mêi troăng têa kơxôu...

-Hôm chiâng há lơ ôh tâng xúa mâu pơkeăng pơlât tiô chal krâ nah vâ pơlât zona? Drêng tro pơreăng, ngế ki tro kal thế pro ki klâi ví rơtốu ƀă lơ tâ tú troh mơngế ki ê?

-Ƀok thái pơkeăng Nhàn tiâ: Drêng tro zona pôi tá pơlât ƀă mâu pơkeăng nhâ loăng tiô chal krâ nah mê thế lăm khám  a veăng chuyên khoa pơlât kéa vâ teăm ‘nâi pơlât tơdrêng, hbrâ mơdât lơ chiâng châi tơdroăng ki ê. Vâ ví rơtốu ƀă pôi tâ tú troh mâu ki ê drêng tro pơreăng zona thần kinh thĕn troăng veăn, ngế ki tro pơreăng mê thế tơtrŏng tiah kố:

-Ôh tá chiâng kriêo, kơ’viêu, tuât, lơ ăm têa ‘mêi châ krêa a tíu lo thĕn. Tơdroăng mê kô pro mâu pơtong têa thĕn chiâng pơchêh ah kô tơ’lêi tâ tú.

-Rak krúa lĕm đi đo kơpong kéa tro zona, xếo tíu lo thĕn ƀă têa ki pro râm iâ po, vâ kơdê pơreăng lơ kơdê pơreăng ƀă pơkeăng hmâ pik ki ƀok thái pơkeăng ăm pik.

-Xếo kŏng rêm hâi ăm krúa lĕm, xếo tro tơdroăng, hdrối ƀă klêi kơ’nâi  vâ pêi a kéa ki lo tơhĕn, xâp hơmâ̆n ếo hôi, pôi tá xâp hâ ah lơ tơlêa a tíu pơtong thĕn.

-Ôh tá chiâng ối a chê ƀă mâu ngế ki tơ’lêi tâ tú môi tiah: Vâi kơdrâi ki dế mơ-êa kuăn, vâi hdrêng, vâi hdrêng klêi kot mâ ki ôh tá tŭm khế lơ vâi hdrêng ki krín hrế, mâu ngế kơdoh miễn dịch, mâu ngế ki hâi chói lo kơtuâ ‘mêi, zona lơ hâi pâk pơkeăng hbrâ mơdât lo kơtuâ ‘mêi.... ta troh mâu ngế ki ôh tá ai tơdroăng châi ki klâi.

- Vâ hbrâ mơdât pơreăng ƀok thái pơkeăng hôm ai tơdroăng hnê tối ki klâi ăm ngế ki lo pơtong thĕn mê?

Ƀok thái pơkeăng Nhàn tiâ:Tơdroăng pêi pro hbrâ mơdât zona thần kinh mê cho:

-Ví pôi tá achê ƀă mâu têa ki pơchêh ing pơtong dêi ngế tro pơreăng zona.

-Pâk pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng lo kơtuâ ‘mêi.

-Rêh ối krúa lĕm tro tơdroăng, pôi tá hơkăng tuăn ngôa, kơhnâ pơtâp ivá vâ ăm dêi ivá mo dâi kâi tơplâ ƀă pơreăng.

-Pêi pro tro tiô tơdroăng rêh ối: Koi tŭm chôu, kâ tŭm trếo kơ hiâm, pôi tá ôu hât.

-Drêng hlo thĕn rĕng lăm  khăm a ƀok thái pơkeăng  ƀă mơ-eăm pơlât ta troh prêi lĕm hlối.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng.