Hiăng pơlât prêi pơreăng kơ-o lo mơheăm la klêi kơ’nâi hâi khế pơlât, hên ngế athế mot pơlât nếo tung hngêi pơkeăng xua tro pơreăng kơ-o lo mơheăm vêh tâ tú rôh má 2, rôh má 3. Tơdroăng kố ôh ti xê bro ivá dêi ngế ki tro pơreăng tro tơdjâk mê ối pro tung pơla hâi khế pơlât chiâng rế pá tâ tâng ngế ki tro mê vêh tro nếo xua pơreăng kơ-o lo mơheăm ôh tá kâi pơlât prêi rế ó tâ.

Tiô WHO, hơnăm 2022, Việt Nam ai dang 174 rơpâu ngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm nếo ƀă 11 rơpâu ngế hlâ xua pơreăng kơ-o lo mơheăm. Tung 9 khế apoăng hơnăm 2023, Tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm Tơnêi têa hiăng châ ‘nâi lối 78.600 ngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm tŭm pơreăng, tâk 1.900 ngế, tơ’mô tâk 2% tâng pơchông ƀă khế kố hơnăm 2022 ƀă tâk 32% tâng pơchông ƀă khế kố hơnăm 2021. ‘Nâi tro pơreăng kơ-o lo mơheăm ki ôh tá chiâng prêi lĕm drêng ôu pơkeăng 9 khế apoăng 2023 cho vâ chê 2.800 ngế, hên tâ mâu hơnăm 2020, 2021, 2022 cho 9%, 44% ƀă 4%. A kong pơlê Dak Lak, hơnăm 2023, tâi tâng kơxô̆ ngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm mâu túa cho 1.050 ngế, kơxô̆ ngế tro nếo ƀă vêh tro nếo tâk hên. Tiê̆n sih, ƀok thái pơkeăng Châu Đương - Kăn pơkuâ Hngêi pơkeăng pơlât Xôu kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Nôkố mâu ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm a kong pơlê Dak Lak hlo ôh tá tơniăn. Xua tiô riân dêi Khu tơrŭm ngăn pơkeăng lâp plâi tơnêi, klêi kơ’nâi ai pơreăng COVID-19 mê mâu ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm tâk hên. A Việt Nam, ai dâng 176 ngế tung 1000 pơ’leăng mâ mơngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm. Ƀă kơxô̆ ki mê, rêm hơnăm a kong pơlê Dak Lak kô ai lối 3.400 ngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm. Laga, nôkố Tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm dêi kong pơlê rêm hơnăm bu châ hlo lối lơ pá xôp 1 rơpâu ngế, xua mê, ối chía hên mâu ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm tung pơlê pơla tá hâi châ ‘nâi  ƀă ‘mot tung khu ki kal châ pơkuâ ngăn. Xua mê, kố cho xiâm kối pro tâ tú pơreăng kơ-o lo mơheăm tung pơlê pơla hên”.

‘Nâi dêi tơná tro pơreăng kơ-o lo mơheăm a hơnăm 2020, dế pơla mê tơná kơ-o râ, ngoh N.T.T (ối a tơring Čư̆ Jut, kong pơlê Dak Nông) lăm khăm, xup um hlo a xôu gá ai ki bô bông. Klêi mot pơlât tung hngêi pơkeăng pâk ngăn mơheăm, ngoh N.T.T châ ƀok thái pơkeăng tối tro pơreăng kơ-o lo mơheăm. Tung pơla pơlât 6 khế, ngoh ôu pơkeăng tro ƀok thái pơkeăng hnê. Klêi pơreăng ki prêi, ngoh châ ƀok thái pơkeăng ăm lo ing hngêi pơkeăng. Laga, pơla hdrối kố nah, kơ-o ki môi tiah hdrối nah nếo, hâ a nuih, ôh ti kâi hiâm, ngoh lăm khăm mê tối tro pơreăng kơ-o lo mơheăm rôh má 2. Ngoh N.T.T (ối a tơring Čư̆ Jut, kong pơlê Dak Nông), tối:

“Á khăm a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên mê ‘nâi tro pơreăng kơ-o lo mơheăm ƀă pơlât 4 hâi klêi mê á pơhlêh pơlât a Hngêi pơkeăng Čư̆ Jut. Á ôu pơkeăng 6 khế ƀă pơtối ôu tơ’nôm 2 khế nếo gá hiăng prêi. Laga, 2 hơnăm kơ’nâi á hlo ôh tá kâi hiâm, hâ a nuih, prôk lăm ôh ti kâi mê á lăm akố khăm mê ‘nâi tro pơreăng kơ-o lo mơheăm rôh má 2. Á hlo pơreăng kố gá râ tâ, hrế tâ, châ chăn rơlâi rơlo tâ rôh ki tro hdrối”.

Xuân mot pơlât tung hngêi pơkeăng rôh má 3 xua vêh tro pơreăng kơ-o lo mơheăm, P.Đ.D (ối a tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak) hlo tôu tuăn xua vêh tro hên xôh. Hơnăm 2021, pôa hlo mâu tơdroăng ki kơ-o ton lối 1 khế, klêi mê tơdroăng kơ-o mê rế râ tâ ƀă kơ-o lo mơheăm hlối tơngê. Drêng kố, pôa mot pơlât hngêi pơkeăng khăm ƀă ‘nâi tơná troh pơreăng kơ-o lo mơheăm mê hiăng pơlât prêi. 1 hơnăm kơ’nâi, pôa P.Đ.D vêh tro nếo mê pơtối mot pơlât troh drêng hiăng pơlât prêi. La tơmiât tơná hiăng pơlât prêi châ chăn hiăng mo, pơla hdrối kố nah pôa kơ-o nếo, kơ-o ton. Klêi pâk ngăn têa kơhêa mê pôa vêh tro pơreăng kơ-o lo mơheăm rôh má 3. Tơdroăng ki pơreăng kơ-o lo mơheăm vêh tro nếo hên xôh pro ngế ki tro mê tơbrêi rơlâi troh ivá châ. Pôa P.Đ.D (tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak) tối tơ’nôm:

“Rôh má 3 drêng tro pơreăng kơ-o, kơ-o ton dâng 1 khế, pơtối khế má 2 á kơ-o lo mơheăm hlối ai kơhêa. Á lăm khăm mê ‘nâi tro pơreăng kơ-o lo mơheăm. Rôh má 2, môi hơnăm kơ’nâi á xuân kơ-o la kơ-o rơdêng, ôh tá ai kơhêa, á lăm séa ngăn kơhêa ôh tá ai khêa, athế pâk pơkeăng koi vâ séa ngăn, ‘nâi tro pơreăng kơ-o lo mơheăm rôh má 3. Tơdroăng ăm hlo apoăng cho tơngê, rôh má 2 tơngê iâ, rôh má 3 ôh tá tơngê. Mâu rôh pơlât á pơrá ôu tŭm 6 khế pơkeăng, tro hâi, tro chôu ôh tá lôi hâi ki lâi ôh. Tâi 6 khế á vêh khăm a Hngêi pơkeăng tơring 2 xôh ƀă hngêi pơkeăng kong pơlê 1 xôh pơrá âm tĭnh, nôkố vêh tro nếo á xuân ôh ti ‘nâi pro tiah lâi”.

Pơreăng kơ-o lo mơheăm gá ôh tá ăm kơbố ‘nâi ƀă pro ivá ôh tá mo sêi, pro tơdjâk troh ivá châ chăn ngế ki tro pơreăng. Laga, ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm nôkố hiăng chiâng vâ pơlât prêi khât tâng rĕng châ ‘nâi, teăm pơlât tơdrêng. Drêng hiăng pơlât prêi, ngế ki tro pơreăng kal tơtrŏng pôi tá ăm pơreăng kơ-o lo mơheăm vêh tâ nếo. Tâng ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm vêh tâ nếo kô rơ-iêo xua tơdroăng ki ôu pơkeăng ôh tá chiâng lĕm xếo. Tơdroăng pơlât drêng tro pơreăng kơ-o lo mơheăm ki vêh tro nếo gá chiâng pá tâ, tâng hiăng hơ’lêh pơreăng kơ-o lo mơheăm ôh tá chiâng lĕm xếo drêng ôu pơkeăng mê ivá prêi lĕm gá bú iâ. Pakĭng mê, kơxô̆ liăn ‘no pơlât ăm môi ngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm gá hên. Môi tiah 1 ngế tro pơreăng kơ-o lo mơheăm ki tiah hmâ, kơxô̆ liăn ‘no pơlât kố kô dâng 10 rơtuh liăn. La ƀă pơreăng kơ-o lo mơheăm ki ôu pơkeăng ôh tá chiâng lĕm, kơxô̆ liăn ‘no pơlât kô tâk troh hrĭng rơtuh liăn. Tá hâi tối troh mâu tơdroăng ki tơdjâk ‘mêi troh ivá ki ngế ki pơreăng mê athế chiu plâ rơxông. Xua mê, rêm ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm a xôu hiăng pơlât prêi đi đo châ mâu ƀok thái pơkeăng hnê pơchân vâ ví tơdroăng ki pơreăng vêh tro nếo.

Vâ hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm vêh tro nếo, mâu ngế ki tro pơreăng kal pêi pro kơtăng tơdroăng pơlât, athế rĕng ‘nâi xiâm kối tâ tú xiâm tung pơlê pơla ƀă pơlât prêi tiô mâu tơdroăng pơkâ thế dêi mâu ƀok thái pơkeăng vâ pơlât tơƀrê tung 6 khế. Drêng pơlât, ngế ki tro pơreăng athế ôu pâk pơkeăng tro pơkâ ƀă ôu pâk tŭm tiô hâi khế pơkâ tá troh drêng ngế ki tro pơreăng mê hiăng prêi lĕm khât. Klêi kơ’nâi hiăng prêi, ngế ki mê kal vêh khăm rêm hneăng vâ kum ngế ki tro pơreăng mê ‘nâi nhên ivá châ chăn tơná, ivá ki prêi lĕm. Tơdrêng amê ƀok thái pơkeăng kô kum mơnhên ngăn hôm ai vi khuẩn kơ-o lo mơheăm tung châ há lơ ôh, tiâ mơnhên troăng hbrâ mơdât pơreăng kơ-o lo mơheăm a xôu vêh tro nếo ăm tơtro. Pakĭng mê, ngế ki tro pơreăng kal ối hngế ƀă xiâm kối ki ai pơreăng, mơdêk ivá kâi trâng, malối cho ivá kâi trâng dêi troăng hiâm vâ mơdât mâu vi khuẩn kơ-o lo mơheăm châ mot tung châ chăn.

Kơ o hiê̆n, cho kơ o ki pơtối tâ tú gá tâ tú pơkí la po ăm mơngế ki tro kơ o chiâng ‘mêi ivá, malối ƀă mâu ngế ki tro kơ o hiĕn ki pơreăng ôh tá xâu kơ pơkeăng. Vâ kum mâu ngế ki kơ o hiê̆n xuân môi tiah mâu kuăn pơlê hlê nhên tâ ‘na pơreăng, tơdroăng hôp tơpui tơno ƀă Tiê̆n sih, ƀok thái pơkeăng Châu Dương- Ngế pơkuâ Hngêi pơkeăng pơlât Xôu kong pơlê Dak Lak kô tối nhên tơ'nôm mâu tơdroăng

-Ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi xiâm ki pro chiâng ai pơreăng kơ o hiê̆n  mê cho ki klâi ô ƀok thái pơkeăng?

-Bok thái pơkeăng Châu Đương: Ki xiâm pro chiâng kơ o hiê̆n cho xua vi khuẩn ki pro chiâng kơ o hiê̆n. Xua mê, tung hyôh kong prâi kô ai hên vi trùng ki pro chiâng kơ o hiê̆n kơneăng ối tơdế rá tung hyôh. Drêng pin tro hrik vi trùng ki pro chiâng kơ o hiê̆n ‘mot tung châ, Vi khuẩn ki pro chiâng kơ o hiê̆n kô mot tiô troăng hiâm klêi mê hlối mot tung châ, ối tung châ pro tâ tú hên. Tâng châ pin ai ivá rơdêi kô kâi tơplâ mơdât ƀă pơreăng vi khuẩn mê kô hlâ xêh ƀă ôh tá tro xếo. Laga, tâng châ ki ôh tá ai ivá rơdêi trếo ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm ôh tá ai, oh tá kâi vâ tơplâ mơdât ƀă pơreăng ki pro chiâng kơ o hiê̆n mê kô pro tung châ chiâng ai tơdroăng châi. Drêng 1 ngế tro kơ o hiê̆n tâng ôh tá châ rĕng ‘nâi ƀă ôh tá teăm pơlât tơdrêng kô pro ‘mêi troh ivá dêi ngế ki châi tamo hên, kô pro tung châ ngế ki mê chiâng rơlâi rơlo, oh tá lŏn kâ, rế hrế, ôh tá ai ivá kâi pêi cheăng. Tâng ôh tá châ pơlât prêi, pơreăng kô pro chiâng ai tơdroăng châi ó nếo kô pro ngế kơ o hiê̆n mê kơ o lo mơheăm ƀă hlâ xua kơ o lo mơheăm, rong tung xôu pro rế pá kâi hiâm ah kô hlâ...

-Xiâm ki pro chiâng kơ o hiê̆n pơtối kơ o nếo, ô ƀok thái pơkeăng

-Bok thái pơkeăng Châu Đương: Drêng ngế ki tro kơ o hiăng klêi pơlât kơ o hiê̆n kô ai 2 tơdroăng hmâ trâm hlo. Má môi, tâng ngế ki mê ôu pơkeăng pơlât ôh tá tŭm, ôh tá tro tiô ƀok thái pơkeăng pơlât, ôh tá vâ rak vế pêi pro tro tơdroăng thế pơlât mê vi khuẩn ki pro kơ o hiê̆n ôh tá xê to ôh tá kâi hlâ hlối ƀă ai drêng ki lâi ah ‘lo vi khuẩn mê kô vêh pro kơ o nếo, vâi tối hiăng lĕm kơ o, vêh kơ o nếo. Ki má 2, ngế ki kơ o mê hiăng pơlât tro tiô ƀok thái pơkeăng thế tung ôu pơkeăng, hiăng prêi lĕm khât, châ ƀok thái pơkeăng tối hiăng prêi lĕm khât ƀăng tơdroăng xét nghiê̆m vi sinh ôh tá hlo xếo. Laga, tung pơla rêh ối rêm hâi, ngế ki mê ối achê tro vi khuẩn ki pro kơ o hiĕn vêh tâ tú pro kơ o hiê̆n nếo.

-Vâ hbrâ mơdât kơ o hiê̆n ki pơtối tâ nếo, xiâm gá ƀă mơngế ki kuăn pơlê thế tro mê ga kô ti lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

-Bok thái pơkeăng Châu Đương: Vâ hbrâ mơdât kơ o hiê̆n vêh tâ tú, tơdroăng ki apoăng drêng ngế kơ o tro kơ o hiê̆n thế djâ pơlât ngăn, pơlât tro tiô ƀok thái pơkeăng thế. Má 2 ngế ki kơ o mê thế rak vế pêi pro tro tơdroăng pơlât, tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê. Tâng ngế ki mê ôh tá vâ rak vế pêi pro tro, lôi ôu pơkeăng mơni pơreăng kô ôh tá xâu kơ pơreăng. Má 3, ngế ki kơ o kal thế châ veăng kum ing rơpŏng hngêi ƀă nhŏng o vâ mơhnhôk mơngế ki kơ o pêi pro tro tiô tơdroăng ƀok thái pơkeăng thế pơlât, vâ tah xiâm ki pro chiâng tâ tú pơreăng kơ o hiê̆n ki ôh tá xâu kơ pơkeăng.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!