Rơpo\ng pôa Nguyễn Đình Cừ, ối a cheăm Hòa Đông, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak ai lối 1 ha kơphế ki hiăng krâ pêt tơvât [ă tiu. Hlo tơdroăng ki yă tê dêi 2 hdrê kố pơtối chu rơpâ ó, rơnó mê hngê kố, rơpo\ng pôa ai tơmiât vâ pêt tơvât mâu hdrê loăng plâi kâ, la ối tô tuăn, xua hiăng tro roê mâu hdrê ki ôh tá dâi le\m.

‘’Kơphế cho ki xiâm la nôkố hiăng krâ, ‘mâi pêt đi đo xuân ối răng hlâ, nôkố athế pêt tơvât [ă hdrê loăng plâi kâ. Nôkố ôh ti ‘nâi pêt hdrê loăng ki lâi ăm tơtro [ă tơnêi Tây Nguyên. ‘Na hdrê pêt mê ôh tá tơniăn, 1 xiâm ki xêt khât, 9 xiâm ki ôh tá xêt, ai mâu xiâm loăng ki ‘nâ hiăng lối chât hơnăm la ôh tá kâi ai plâi. Kơchơ tê mơdró mâu hdrê loăng pêt nôkố ôh tá tơniăn. Á hiăng tro roê hdrê plâi [ơr pêt hiăng châ 7, 8 hơnăm kố la ôh tá hlo ai plâi mê á ko tah lôi. Kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng nôkố pá khât, pêt tiu nôkố châ krí xo la tê ôh tá ai yă’’.

A kơpong ki hmâ pêt kơphế [ă tiu, rơpo\ng pôa Nguyễn Văn Đương, thôn 86, cheăm Ea Tiêu, tơring }ư\ Kuin, kong pơlê Dak Lak  xuân hlo tô tuăn drêng roê mâu hdrê loăng pêt ki nếo. {ă 2 ha tơnêi pêt, rơnó kố nah rơpo\ng pôa krí xo châ 4 ta#n tiu, 1 ta#n 5 tă kơphế kloăng [ă môi iâ sầu riêng. Hlo tơdroăng ki yă tiu [ă kơphế chu rơpâ, nôkố bu ối 30 troh 40 rơpâu/kg, rơpo\ng pôa hơ’lêh pêt tơvât loăng mak ka [ă sầu riêng. Pôa Đương ăm ‘nâi, vâi krâ nho\ng o a tơring cheăm pơrá lăm roê xêh hên hdrê pêt a hên tíu vâ pêt tơvât tung môi kơdrum kơphế [ă tiu, la ôh tá ‘nâi xiâm kối, ki dâi le\m xuân môi tiah kơchơ tê mơdró môi tiah lâi.

‘’Tung pơla tiu [ă kơphế mê nôkố á pêt tơvât loăng mak ka [ă sầu riêng. Nôkố tiô tơdroăng ki rơhêng vâ dêi kơchơ tê mơdró mê pêt tiô tiah hmâ xo, ôh ti ‘nâi xo ah hmôi gá tiah lâi. Loăng mak ka nôkố dế hlo ôh tá tơniăn tiah mê tá hâi ‘nâi tíu ki lâi vâi vâ roê. Kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng ôh ti ‘nâi pro tiah lâi, mơhúa lơ ôh mơhúa tiah lâi ôh tá ‘nâi. Nôkố á pêt hên hdrê tung môi [ăng deăng, hdrê ki lâi tê ai yă mê kô châ kâ [ă hdrê ki lâi tê ôh tá ai yă kô tro lu\p. Nôkố vâi pêt hên hdrê khât, [ơr [ooth, sầu riêng, mak ka, tung [ăng deăng ki pêt tiu xuân pêt sầu riêng, pa kơdâm mê pêt đinh lăng, kía, klo#ng tr^ng, tối tơdjuôm cho hên túa hdrê khât. Á hmôu pơ tăng ‘nâi xêh túa ki pêt, hdrê ki lâi tơtro mê hơnăm kơ’nâi ah á kô pêt nếo [ă ki lâi ôh tá tro mê á kô pui tah lôi’’.

Pôa Nguyễn Đức Thạch, ngế ki pơkuâ kơdrum mơdâ mâu hdrê loăng pêt a cheăm Hòa Thắng, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, mâu hơnăm hdrối mê hía nah, mot tung rơnó mê hngê, kuăn pơlê troh roê hdrê kơphế [ă tiu hên khât, la hơnăm kố tíu ki tê mơdró hdrê loăng pêt iâ hlo mơngế lăm roê. Dế nôkố hơnăm nah, rêm hâi tíu mơdâ tê châ troh rơpâu thăm nếo troh 4 – 5 rơpâu xiâm hdrê kơphế, la hơnăm kố bu a kơlo ki iâ tê, krê to hdrê tiu ôh tá ai ngế roê. Ki hên vâi krâ nho\ng o kơ-êng roê mâu hdrê loăng plâi kâ môi tiah sầu riêng, [ơr, plâi mit, plâi treăng, malối loăng mak ka dế tung tơdroăng ki ôh tá ai hdrê vâ tê’’.

‘’Tíu ki tê mơdró mâu hdrê pêt hơnăm kố hlo iâ mơngế lăm roê. Kuăn pơlê nôkố pêt tiô túa ki tơ’noăng, hdrê ki lâi tê kơnâ liăn mê vâi tơbriât tăng pêt hdrê ki mê, loăng ki lâi tê yă chu rơpâ mê vâi ôh ti pêt. Á mơdâ hdrê xuân ôh tá ‘nâi riân hdrối ôh, mê tung kơdrum mơdâ dêi á athế ai rêm túa hdrê môi iâ, vâ tơmối troh ai ngế ki roê hdrê kơphế, ai ngế roê hdrê sầu riêng, [ơr mê hdrê xuân athế ai hên vâ tê. Nôkố ai loăng mak ka dế hlo vâi vâ roê hên [ă ai hdrê loăng plâi kuih vâ pêt xo kloăng. Sầu riêng hơnăm nah á tê châ hên khât la nôkố a mâu tíu tê ki ku\n vâi xuân pro hên mê tơdroăng ki tê hên la mơngế ki vâ roê iâ. Hơnăm nah, dế nôkố vâi krâ nho\ng o lăm roê kơdrâm la hơnăm kố bu hlo iâ tê mơngế lăm roê’’.

Ôh tá vâ pêt tiu xếo, ôh tá tơtro\ng troh kơphế, hơ’lêh pêt loăng plâi kâ ki nếo, ki tơviah dế cho troăng hơlâ tơdjuôm dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng Dak Lak. Vâi krâ nho\ng o tối, tơdroăng ki pêt tơvât hên hdrê loăng plâi kâ tung kơdrum kơphế [ă tiu kô rế mơdêk tơ’nôm kơxo# liăn pêi lo. Laga, tơdroăng ki hơ’lêh hdrê pêt cho tơdroăng ki tơ’noăng dế mơni kô trâm ôh tá mơhúa, malối drêng xiâm kối, ki dâi le\m dêi hdrê pêt, kih thuât rak ngăn ôh tá châ tơniăn.

Hlo yă loăng plâi kuăn pơlê pêi lo chu rơpâ môi tiah kơphế, tiu yă chu rơpâ ó hiăng ton ‘nâng. Kuăn pơlê ki pei chiâk a Dak Lak dế hriăn tơmiât vâ pêt tơ’nôm mâu hdrê loăng plâi ki ê tung kơdrum deăng. Laga tơdroăng rah rôe hdrê alâi vâ tơniăn plâi le\m châ? Kih thuât pêt rak ngăn môi tiah lâi vâ châ tơ-[rê’’ ngế chêh hlá tơbeăng dêi Rơ’jiu Việt Nam kơpong Tây Nguyên ai tơpui tơno [ă pôa Đào Hữu Hiền, ngế pơkuâ xiâm ngăn ‘na hdrê loăng plâi, Vie#n khoa hok kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng Tây Nguyên kô tiâ mâu tơdroăng kơ-êng mê.

Ô pôa, hlo yă kơphế chu rơpâ ó hiăng ton khế, kuăn pơlê ki pêi chiâk dế hriăn vâ pêt tơvât mâu loăng plâi kâ tung kơdrum deăng kơphế. Khu xiâm kô tiâ tối ki tơtro ‘na tơdroăng kố môi tiah lâi?

Thak sih Đào Hữu Hiền: Khu ngin rêm hơnăm mơdâ dâng 2 rơtuh xiâm hdrê kơphế. Tung mê, ai mâu  hdrê kơphế ki xiâm châ Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên tối cho hdrê ki nếo. Pak^ng pêt kơphế mê ngin ối hnê tối ăm kuăn pơlê pêt tơvât mâu hdrê loăng plâi kâ ki ê, ngin hnê tối ăm kuăn pơlê pêt mâu hdrê loăng plâi kâ thế tơtro [ă loăng plâi ki pêt tung kơdrum deăng. Pơtih pêt loăng plâi bơr, loăng plâi sầu riêng vâ kuăn pơlê châ xo tơ’nôm kơxo# liăn tung môi [ăng tơnêi. Tung mê, mâu hơnăm achê kố, pak^ng pêt kơphế mê ngin xuân mơdâ hdrê loăng plâi kâ môi tiah bơr, sầu riêng. {ơr ngin mơdâ xuân châ Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên tối bơr TA40. {ơr Booth, nôkố kuăn pơlê xuân pêt tơvât hên tung kơdrum kơphế. Pak^ng mê, kuăn pơlê xuân pêt hên mâu loăng plâi sầu riêng Monthong, cho hdrê sầu riêng ki vâi ô eăng dêi le\m.

Pơxiâm ing tơdroăng kal vâ rôe hên ‘na mâu hdrê loăng plâi kâ, pak^ng tíu hmâ mơdâ hdrê ối ai mâu ki tơbriât ó ha. Pó hôm ai hnê tối klâi tơdroăng ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk, ô pôa?

Thak sih Đào Hữu Hiền: Châ khât gá, mâu hdrê loăng plâi kâ ai drêng to drêng chu, ‘na yă ki pơkâ tơbriât dêi rơpó pro to lơ chu yă ing mâu tíu mơdâ pro krê dêi kuăn pơlê, ngin xuân pơkâ yă tơniăn môi tiah ton. Ai mâu hdrê loăng plâi kâ ki xiâm môi tiah sầu riêng, loăng plâi [ơr ngin ai tê yă kơdroh iâ la ôh tá hên. La mâu rơpo\ng kuăn pơlê pa kong, ngin ‘nâi há vâi tê tiô yă pơkâ, tâng châ tê mê vâi pro yă to kơnâ, tâng ôh tá châ tê vâi pro kơdroh iâ [ối dêi rơpó, ki xiâm vâi pro ti lâi vâ châ pơxúa ăm dêi tơná,

Ô pôa, pak^ng khu râ pơkuâ cheăng mơjiâng pro hdrê ki le\m. Khu xiâm mơdâ hdrê hôm rơtế [ă kuăn pơlê ki pêi chiâk há ‘na hnê kih thuât pêt rak ngăn ga môi tiah lâi?

Thak sih Đào Hữu Hiền: Tơdroăng cheăng ngin cho tí tăng ‘nâi ple\ng nếo mơdâ mâu hdrê loăng plâi pro ti lâi vâ tơniăn ăm loăng plâi ki mê ah kơtóu plâi hên hlối dâi le\m. Pak^ng mê, ngin xuân tơmâng khât troh kuăn pơlê ki pêi chiâk kal vâ, mê cho hnê tối ăm vâi ‘na kih thuât pêt rak ngăn vâ kuăn pơlê xúa pêi pêt rak ngăn ăm tơtro. Tâi tâng kuăn pơlê ki pêi chiâk xuân môi tiah mâu tíu mơdró troh tíu pêi cheăng ngin rôe hdrê la vâi xuân kơ-êng xiâm rêi hdrê ki mê xiâm kối ing lâi, klêi mê, hdrê ki mê ah hôm kơtóu plâi hên, hôm dâi le\m, klê mê nếo êng kih thuât rơvât phon. Mê ngin hnê tối ăm kuăn pơlê [ă hnê vâi kih thuât pêt te\ng lơ preăng to kéa lâi ăm tơtro, rak ngăn, rơvât phon, toh têa, pôe, hnêi tơkâng ti lâi vâ gá dâi le\m ăm tâi tâng mâu hdrê loăng ki pêt. Mâu ko\ng ti, mâu khu mơdró vâi kal vâ pêt mâu hdrê loăng plâi môi tiah ‘mâi pêt kơphế, pêt tơvât mâu hdrê loăng plâi kâ mê ngin hnê ăm vâi ‘na kih thuât pêt tơvât, kih thuât ‘mâi pêt, pêt môi tiah lâi vâ gá pơxúa tơ-[rê. Ngin xuân hiăng k^ tơhrâ [ă ko\ng ti kơphế vâ hnê ăm kuăn pơlê hlê ‘na kih thuât pêt rak ngăn.

Ô pôa, tơdroăng pêt tơvât mâu loăng plâi kâ bú veăng mơdêk tơ’nôm ăm châ xo liăn, ‘na kơphế xuân cho hdrê loăng plâi ki xiâm a kơpong Tây Nguyên. Tiah mê, Tíu xiâm kô ai veăng rơtế [ă tơdroăng ‘mâi pêt kơphế tơniăn môi tiah lâi?

Thak sih Đào Hữu Hiền: Ngin veăng tơru\m [ă mâu khu, mâu tơdroăng tơkêa ki nhên môi tiah tơru\m [ă ko\ng ti Nestle Việt Nam, rêm hơnăm ai veăng kum ăm kuăn pơlê, ai hơnăm veăng kum môi rơpâu  pơtăm h^ng liăn môi xiâm, hơnăm 2019 kơjo kum ăm kuăn pơlê môi rơpâu liăn môi xiâm. Ngin tơbleăng troh kuăn pơlê vâ kuăn pơlê chêh inâi rôe hdrê tung tơdroăng kố, mê kuăn pơlê kô hmiân tuăn [ă hlối châ kơjo yă, hlối châ hdrê ki le\m, vâ tơniăn ‘na tơdroăng ‘mâi pêt xuân môi tiah pêi pêt kơphế krá tơniăn’’.

Hôm mơnê kô pôa!

Quốc Học chêh

Katrina Nga [ă Gương tơplôu [ă tơbleăng