Vâ pêi pro tiô tơdroăng ki rơhêng vâ châ hdrê pêt a kong pơlê, rơpo\ng pôa Đinh Thành Trúc, ối a tôh 4, bêng Nghĩa Tân, pơlê kong krâm Gia Nghĩa hiăng mơjiâng pro kơdrum mơdâ mâu hdrê loăng plâi kâ, tung mê, ki xiâm cho plâi sầu riêng. Ôh ti xê ai to tơdroăng ki rơkê ple\ng ‘na pêt plâi sầu riêng ton hơnăm, mê pôa Trúc ối tí tăng ‘nâi nhên kơchơ tê mơdró [ă ki dâi le\m ‘na hdrê loăng ki kố a mâu kơpong ki pêt plâi peăng hdroh tơnêi têa vâ to\ng kum ăm kuăn pơlê a kong pơlê [ă mâu kong pơlê ki ê tung kơpong Tây Nguyên.

Tung mê, hdrê sầu riêng Ri6 [ă Monthong dêi rơpo\ng pôa châ hên kuăn pơlê mâu kong pơlê Dak Lak, Gia Lai hâk vâ. Pôa Đinh Thành Trúc ăm ‘nâi, rêm hơnăm tê dâng 40 rơpâu xiâm hdrê:

‘’Vâ chiâng ai môi kơdrum mơdâ hdrê loăng plâi châ tơ-[rê mê ki hdrối tâ pin athế rah xo mâu xiâm loăng ki ôh tá ai tíu ki tơlêa. Xiâm kối dêi hdrê loăng hngêi á mê athế roê sap ing Cái Mơn, Bến Tre. Krê to  a tơdroăng ki pơklêp tơkâng mê á mung vâi vâ rak tơniăn ‘na kih thuât mê gá kô tơ-[rê tâ.

Klêi kơ’nâi châ tơ-[rê [ă hiăng păn roăng xiâm loăng mê athế xúa phon rơvât rế pro ăm trếo ki ăm lo rêi vâ rêi ki mê lo hên, klêi mê rơvât môi hdroh nếo, tơkôm kơtăn 20 hâi rơvât môi hdrôh NPK ki hmâ rơvât ăm hdrê loăng’’.

Châ mâu vâi pú tơbleăng ăm, nâ Trần Thị Hương, thôn 10, cheăm Quảng Thành, pơlê kong krâm Gia Nghĩa kơtăn kố ai 1 hơnăm xuân hiăng roê hdrê kơphế sap ing kơdrum mơdâ hdrê dêi rơpo\ng hngêi pôa Đinh Thành Trúc vâ pêt. Nâ Hương tối ăm ‘nâi, nâ roê 500 xiâm kơphế vêh pêt a kơdrum, klêi kơ’nâi 1 hơnăm kơphế xông kân le\m, tơkâng hlá hên h^n, tơ’nôm [ă tơdroăng ki rak ngăn troh kih thuât mê kơdrum kơphế dế xông kân le\m.

Hlo kố cho kơdrum mơdâ ki châ kuăn pơlê loi tơngah, mê nâ Hương pơtối troh vâ rah xo roê mâu hdrê kơphế pêt ăm kơdrum dêi tơná.

‘’Hơnăm kố rơpo\ng á xuân pêt lối 1 ha kơphế, hâi kố troh a kố vâ rah xo hdrê, hdrối nah roê hdrê vêh pêt hlo gá le\m, krí xuân châ hên mê nôkố á troh a kố vâ roê tơ’nôm, hơnăm nah xuân roê a kố, nôkố xuân hiăng hmâ mê vêh troh a kố vâ roê nếo, ai mâu ngoh, nâ ‘nâi ‘na kih thua#t hnê tối ăm túa pêi túa mơdâ roê xo pêt hlo gá le\m khât’’.

Tiah mê, tíu ki tê hdrê loăng dêi ngoh Bùi Duy Thêm a tôh 5, bêng Nghĩa Phú, pơlê kong krâm Gia Nghĩa xuân tê mâu hdrê loăng plâi kâ. Tíu ki tê kố ai 800 met karê, [ă lối 1 rơpâu hdrê, ki hên cho hdrê loăng plâi sầu riêng pơklêp tơkâng tu\m túa, [ơr [ooth, plâi ối, plâi krui ngeăm [ă hên ki ê.

Mâu hdrê loăng plâi kâ ai yă sap to lâi chât rơpâu troh lối 100 rơpâu liăn ngăn kơ á mâu hdrê. Ngoh Thêm ăm ‘nâi, pá k^ng tơdroăng ki tê hdrê, ngoh ối tiâ mơnhên ăm vâi krâ nho\ng o vâ pêt mâu hdrê loăng ki dâi le\m [ă ai plâi tro rơnó.

‘’Sap ing mâu kơdrum ki mơdâ mâu hdrê loăng pêt ki châ rak tơniăn, kơdrum ki dâi le\m, ai plâi kơtốu hên tơniăn ăm vâi mơdâ mê á xuân châ sap ing mâu kơdrum ki mê. Kuăn pơlê pin vâi roê, bu roê mâu xiâm loăng ki dâi le\m [ă rak tơniăn, mơnâ mâ ngăn, ki khât gá hdrê loăng ki mê hôm dâi le\m khât lơ ôh vâi ôh tá ‘nâi. Mê drêng tê, á xuân athế tối tơbleăng ăm tơmối hdrê ki kố xo ing lâi, ki dâi le\m gá môi tiah lâi [ă á tiâ mơnhên ăm vâi’’.

Tiô khu xiâm ngăn ‘na pêt mơjiâng mâu kế tơmeăm khoăng [ă Rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kong pơlê Dak Nông tối, nôkố a kong pơlê ai vâ chê 250 tíu ki mơdâ tê mâu hdrê loăng plâi kâ [ă hdrê loăng pêt ton hơnăm, tung mê ai 87 tíu tê mơdró đi đo, u ối mâu tíu ki ê bu tê mơdró tiô rơnó.

Mâu tíu ki tê mơdró đi đo ki hên cho mâu tíu ki hiăng pêi cheăng ton hơnăm. {ă tơnêi tíu tơbleăng nhên, ai tơdroăng ki rơkê ple\ng tung tơdroăng ki mơdâ mâu hdrê loăng pêt. {ă mâu tíu ki tê mơdró tiô rơnó mê ki hên cho roê xo ing tíu ki ê vâ tê, drêng hiăng tâi rơnó vâi ôh tá tê xếo. {ă mâu tíu cheăng kố gá tơpá khât tung hnoăng cheăng séa ngăn, ki dâi le\m dêi hdrê loăng pêi drêng tá hâi rak tơniăn, tơdjâk troh pêt mơjiâng ăm kuăn pơlê.

Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Tung tơdroăng tơpui hâi kố, ngế chêh hlá tơbeăng ai kơ-êng pôa Nguyễn Tuấn Khải, kăn pơkuâ ngăn pêt mơijâng kế tơmeăm [ă Rak ngăn pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kong pơlê Dak Nông vâ vâi krâ nho\ng o tơmâng mâu rơkong ki hnê tối ‘na tơdroăng ki rah xo hdrê pêt tơniăn. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Êng: Ô pôa, Dak Nông cho kong pơlê ai hên túa pêi chiâk deăng, tiah mê, pôa tối ăm ‘nâi ‘na mâu hdrê loăng plâi ki xiâm dế nôkố?

Pôa Nguyễn Tuấn Khải: Tung pêi chiâk deăng xúa kơmăi kơmok ki dâi le\m nôkố, pin hlo ai hên mâu kơmăi kơmok, riân to a tơdroăng ki ngin ‘nâi mê ngin hlo kơmăi kơmok vâ pêi cheăng ki a poăng pin thế tơmâng tâ cho ‘na hdrê pêt.

Hdrê loăng plâi tung kong pơlê ai hên túa, ngin tối ki má môi cho hdrê loăng plâi ton hơnăm, mê cho hdrê loăng kơphế, tiu [ă deăng ki pêt tiu vâ chê 150 rơpâu ha. Tâng pin pêi pro mâu tơdroăng tơ-[rê ‘na hdrê mê kô pro pơxúa tơ-[rê ‘na cheăng kâ, tơdroăng kố xuân hiăng tơmâng pêi pro kơhnâ khât tung hơnăm hiăng luâ.

Mê cho mâu tơdroăng môi tiah ‘mâi pêt kơphế vâ hơ’lêh mâu kơdrum kơphế ki hiăng krâ, teăng a mê mâu hdrê kơphế ki ton, oh tá ai plâi hên, ki ‘nâ hiăng tro oâ hdrong kâ ‘nhiê xuân tơdjâk troh plâi kơphế hên há. Tiô á tơmiât ngăn, bú kal rêm ha kơphế pin pêi tâk 1 troh 2 tă kloăng xuân môi tiah GDP dêi kong pơlê tâk hên.

Khu má péa, mâu hdrê loăng plâi dêi kuăn pơlê tơmâng mê cho loăng plâi kâ. Pin hlo loăng plâi sâu riêng, bơr, loăng plâi ki ai hni châ pêt a kố xuân cho xiâm ing hdrê le\m vâ hên túa mâu tơmeăm tê, pro pơxúa cheăng kâ ăm kuăn pơlê.

Khu má pái, cho mâu hdrê loăng plâi iâ khế môi tiah báu, alâi, prá tơniăn, tơdroăng pêi pêt dêi ko\ng ti nôkố xuân hiăng ai tiô mơngế kuăn pơlê vâ rôe, iâ ngế tro mơdâ pêt xêh hdrê loăng plâi ki oh tá ‘nhó le\m.

Khu má pu\n, cho hdrê mâu kơchâi, reăng, kố cho mâu tơmeăm ki tê mơdró hên, kố xuân cho mâu tơdroăng ki tơ-[rê, mê pin thế tơmâng khât tơdroăng mơdâ pêt hdrê ki nếo.

Êng: Ô pôa vâ rak tơniăn mâu kơdrum mơdâ hdrê loăng plâi ki dâi le\m ăm kuăn pơlê pêt, Khu ngăn ‘na hdrê loăng plâi [ă pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong hiăng pêi tơdroăng cheăng klâi ?

Pôa Nguyễn Tuấn Khải: {ă hnoăng cheăng rak ngăn tơnêi têa dêi ngin mê cho mơdêk hnoăng cheăng séa ngăn. Hdrối vâ troh tung rơnó krí xo, mê ngin thế lăm séa ngăn đi đo. Pơtih gá, hdrối vâ troh rơnó mêi mê ngin hbrâ rôe mâu hdrê ki ton hơnăm, pơtih môi tiah hdrê tiu, [ơr, kơphế, sầu riêng, ngin lăm ngăn đi đo a mâu tíu mơjiâng pro hdrê. Hnê mâu tíu pêi pro tê mơdró pro tro tiô luât.

Má péa, cho mơnhên ăm ‘nâi xiâm ki mơjiang pro, ing tơdroăng séa ngăn kố ngin kô tối ăm pó vâi krâ nho\ng o ‘nâi mâu tíu ki lâi kuăn pơlê thế troh vâ rôe, [ă pá k^ng tơdroăng ngin hnê tối ăm kuăn pơlê, xuân môi tiah mâu tíu mơjiâng pro hdrê mê ngin xuân pơxâu phak, [ă mâu tíu pêi pro, tê mơdró ôh tá tơniăn ki ối pơtối pro xôi kô pơxâu phâk kơtăng, tơru\m [ă mâu kăn cheăm, tơring vâ mâu tíu ki mê ôh tá tê mâu hdrê loăng plâi ki oh tá dâi le\m, ah lơ pro tơdjâk troh tơdroăng pêi chiâk deăng dêi kuăn pơlê .

Êng: Ô pôa, vâ rah xo mâu hdrê loăng plâi châ tơ[rê, mê pôa hôm ai hnê tối tơdroăng klâi ăm kuăn pơlê, [ă pôa kô pơtih vâ ‘nâi nhên ‘na môi hdrê loăng ki lâi hía?

Pôa Nguyễn Tuấn Khải: Vâ tơkâ luâ tơdroăng pá ‘na hdrê loăng plâi mê ngin ai hnê tối ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk, pin thế rôe mâu hdrê loăng plâi a mâu kơdrum ki pêi oh tá ‘nâi xiâm i nâi, ví pôi tá tê a mâu tíu ki tê hdrê ôh tá ‘nâi xiâm mơjiâng pro. Ngin hiăng hlo nôkố lăm ngăn a mâu tíu vâi hiăng tê hdrê tiu môi tiah tê pôm ló. Mơni ai tơdroăng kố kô pro ăm pin ôh tá ‘nâi xiâm u lâi [ă pin xuân ôh tá ‘nâi hdrê ki mê hôm le\m lơ ôh.

Môi tiah pin hiăng ‘nâi ai mâu pơreăng dêi tiu drêng pôe gá kô tâ hlối a tíu ki pôe, ‘na hía mâu kơdrum tiu mê hiăng tâ pơreăng la hâi ăm pin hlo a ngâ, drêng rôe djâ pêt pơreăng kô xông tâ tú. Xua mê nôkố hâi ăm ‘nâi nhên ‘na hdrê tiu ki le\m tê ăm kuăn pơlê. Má péa nếo, pin hâi châ séa ngăn, [ă ki khât gá kơ koan pơkuâ cheăng nôkố xuân ôh tá ai troăng hơlâ ki lâi vâ ‘nâi nhên mê cho hdrê tiu ki le\m lơ hdrê tiu ki ‘mêi, hdrê kố hai tâ pơreăng há lơ ôh, pin bú nhôm tê tơdroăng kố gá pá khât ‘nâng.

Xua mê, a hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o drêng mơdêk pêt tiu mê pin thế tơmâng ngăn khât cho hdrê, thế tơtro\ng ‘na hdrê pin thế tí tăng ngăn nhên vâ ‘nâi ‘na kih thuât pêt rak ngăn [ă ki le\m lơ ôh dêi hdrê tiu, pin thế rah rôe hdrê tiu ‘nâi hên tíu pro mơdâ mê pin nếo rôe vâ tơniăn, tâng ôh  kô lu\p kân.

Êng: Hôm mơnê kơ pôa!

Hoàng Qui cheh

Gương prếi Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng