VOV4.Sêdang - Mơngế M’nông rêh ối hiăng ton a Tây Nguyên, ai khôi túa, vêa vong ki krip tơviah khât. Tung mê, mơd^ng rơkâu xối rơxông kuăn mơngế cho tung khôi túa, vêa vong xiâm dêi mơngế M’nông a tơring Lak, kong pơlê Dak Lak, ai mơnhên tối ‘na khoi túa, vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo, cho vâ mơhno tối tơdroăng ki kal tung rêh ối dêi rêm ngế kuăn pơlê [ă pơlê pơla.

Mơd^ng ‘na rơxông rêh kuăn mơngế cho tơdroăng ki kal kân khât mơhno tối túa le\m tro dêi mơngế M’nông. Mâu tơdroăng ki kơnía tung mơd^ng rơxông rêh dêi kuăn mơngế M’nông cho vâ mơhno tối kuăn mơngế [ă kong kế, loăng nhâ, tơdroăng rêh ối pơlê pơla; tơdrêng amê, hnối mơhno tối ‘na hiâm tuăn ki rơkê, hloh hlê rơkê ple\ng, ivá rêh ối, tơdroăng ki rơkê khên khât dêi kuăn pơlê M’nông tung mơjiâng pơlê pơla sap ing chal vâi krâ roh ton nah. Tơdroăng kố, cho vâ mơhno tối ăm hnoăng cheăng [ă tơdroăng ki ai tơdjâk dêi leh mơd^ng rơxông rêh ối mơngế cho vâ tối ‘na tơdroăng rêh ối dêi rêm ngế kuăn pơlê tung pơlê pơla. Mơhno tối tơdroăng ki kal mê cho mâu túa mơd^ng: rơkâu mơd^ng drêng vâi kơdrâi pôu hngăm, mơd^ng hlu\m tuăn, ôu kâ pơkoăng, rơkâu ivá, mơdâm ‘mế kiâ [ă hên h^n mâu tơdroăng leh mơd^ng ki ê… cho vâ pói vâ châ ai tơdroăng ki trâm pon mơhúa, tơniăn le\m, mo dâi.

Pôa pơchâu Y Tiêng Jie (pơlê Jiê Yuk, cheăm Dak Phơi, tơring Lak) dế rơkâu xối ivá ăm môi on veăng

Mơd^ng rơxông rêh ối kuăn mơngế dêi hdroâng M’nông ti xê to tơdroăng ki pơxiâm ing kuăn mơngế klêi kơ’nâi klêh klêa dêi nôu, chiâng kuăn mơngế. Tiô tơdroăng hmâ loi dêi mơngế M’nông, tung pơla dế pôu mơ-êa cho kal khât, tung mê ai tá tơdroăng phiu ro [ă tơdroăng tô tuăn ‘na tơdroăng hdrối vâ mơhum kuăn ngá. Xuân môi tiah hdroâng Rơđế, K’ho, Jarai [ă hdroâng kuăn ngo ki ê, mơngế M’nông a tơring Lak ai mâu túa mơd^ng ki vâ tah lôi ki hgốu, môi tiah mơhum kuăn ah lơ ‘nêk rơnêl môi tiah khu to, khu hvá; tôi môi tiah kôa, lơ t^ng kâ mâu plâi ki ai kơxái hếo xua pá drêng mơhum kuăn ‘ne\ng ah.

Kuăn cháu ối tâ tá veăng tung mơd^ng rơkâu ivá ăm on veăng pôa Y Krai Cil a pơlê Jiê Yuk, cheăm Dak Phơi, tơring Lak

Tung rơpo\ng, pơla vâi kơdrâi pôu hngăm kuăn ‘ne\ng, ôh tá chiâng pro hngêi, ah lơ chiâng pá drêng mơhum kuăn ‘ne\ng. Klêi kơ’nâi kuăn ngá hiăng klêh klêa, athế t^ng ôh tá khoh tơdah tơmối, ôh tá lăm pôu ngăn hngêi ki ai mơngế hlâ, ôh tá lăm tung kong ko kếo loăng, ôh tá lăm chiâk deăng [ă hên tơdroăng ki ê cho vâ tăng tơdroăng ki ai hơniâp ro, tơniăn le\m ăm ngế kuăn ngá mê.

Jâ H’Loan {Dap, Kăn pơkuâ ngăn mơhno túa le\m tro-tối pơtâng tơdroăng kal dêi tơring Lak tối ăm ‘nâi, kuăn mơngế sap ing chôu phut klêh klêa dêi nôu troh a hơnăm xông kân hdrah, dâng 16 hơnăm ngế kuăn ‘ne\ng mê athế châ pro mơd^ng hên, môi tiah: mơd^ng pôe klo; mơd^ng plêk mâ, mơd^ng dó inâi (7 hâi klêi kơ’nâi kot mâ); mơd^ng hlu\m tuăn (sap ing 6 troh 12 hơnăm); mơd^ng uâ hơne\ng, păn hơlo\ng tuăn, mơd^ng ki kố hmâ uâ hơne\ng hdrối, klêi mê, troh a 16 hơnăm nếo pâk tuăn). Krê mơngế M’nông a kong pơlê Dak Lak [ă Dak Nông xuân ai há mơd^ng pâk tuăn drêng vâi hdrêng xiâm 3 troh 4 hơnăm. Hdrối mê, ai tơdjâk troh tơdroăng ki pôu mơ-êa hngăm kuăn, xuân ai mơd^ng drêng pôu hngăm [ă rơkâu xối xeăng kum ăm ngế kuăn ngá ối tung klêa dêi nôu. Vâ châ mơnhên cho kuăn ‘ne\ng dêi pơlê pơla, ngế ’ne\ng mê athế châ po mơd^ng hiăng xông kân, hmâ pro drêng ngế ‘ne\ng mê sap ing 16 troh 20 hơnăm, klêi mê, nếo tăng o\ng, tăng mế, mơd^ng pơkoăng o\ng mế.

Hdrối nah, vâi droh, vâi rơtăm mơngế M’nông a tơring Lak hmâ xo dêi pó dế hơnăm tá hâi teăm kêi, tâng hiăng luâ 20 hơnăm tá hâi ai on veăng tơkéa vâ tối ngế ki mê hdrốu. Tơdroăng ki tơviah tung xo ong mế tiô khoi hmâ dêi mơngế M’nông cho tơmâng nôu pâ, preăng hlo kuăn ‘ne\ng pro phá tơ-ê, tâng pro phá kô ôh tá xê kuăn ‘ne\ng, kô tro xêa [ă kô trâm tơdroăng pá puât plâ rơxông. Pơkoăng o\ng mế dêi hdroâng M’nông a tơring Lak cho khôi túa, vêa vong ki le\m tro, cho vâ hnê mơhno pơtối ăm rơxông kuăn cháu, xuân cho tơtro [ă vêa vong dêi kuăn ngo.

Pôa pơchâu Y Tiêng Jie, ối a pơlê Jiê Yuk, cheăm Dak Phơi tối ăm  ‘nâi: ‘’Tiô khoi túa dêi hdroâng kuăn ngo M’nông Gar, klêi kơ’nâi 1 rơnó chiâk, tung pơlê kô tơku\m po hên mâu tơdroăng mơd^ng, mê cho mơd^ng rơxông rêh ối kuăn mơngế, vâ koh mơnê khu xeăng a kong plêng, xeăng a ro\ng tơnêi, koh mơnê jâ pôa, nôu pâ hiăng kum ăm rêm ngế ai báu phái pêng hnôu, pêng hneăm, ro chu pêng kơdroăng, pêng véa. Tung leh mơd^ng kố, pơko\ng o\ng mế châ hên ngế tơku\m troh hên má môi, tung mê, ai tơdroăng leăm, lăm êng, diâp o\ng mế, lăm troh peăng hngêi kơdrâi, peăng hngêi kơnốu’’.

Maluâ túa mơd^ng dêi péa pâ rơpo\ng hngêi ga vâ bô bối dêi pó la [ă mơngế M’nông ngăn tơdroăng kố ôh tá xê rơlối, xua mê, cho tơdroăng ki vâ hnê pơchân prế o\ng mế mê ‘nâi rêh, ‘nâi tơpui kâ, ‘nâi pêi cheăng rêh ối le\m tro [ă rêm ngế tâ tá. Ki tơchôam dêi mâu tơdroăng mơd^ng mê, cho tơdroăng ki hbrâ rơnáu hên tơdroăng, krâu khât, hbrâ hên mâu tơmeăm pleăng [ă ai t^ng hên tơdroăng vâ pro ti lâi kô châ ai tơdroăng ki tơniăn le\m, ro rih má môi ăm on veăng ki nếo xo dêi pó mê. Xuân môi tiah mơngế M’nông ki rêh ối a mâu pơlê cheăm ki ê, tơdroăng pơkoăng dêi mơngế M’nông mơhno tối cho tơdroăng ki peăng ngế kơdrâi cho ki xiâm, pơkuâ ngăn rơpo\ng hngêi, peăng hngêi kơdrâi cho kal khât. Maluâ tiah mê, tâng hdroâng kuăn ngo Rơđế, K’ho, Chu Ru cho mơngế kuăn kơdrâi ki pro pơkuâ xiâm, mê [ă mơngế M’nông cho ngế kơnốu cho ngế ki lăm êng, lăm diâp o\ng mế.

Nhoăm mơngế krê cho môi khôi túa le\m tro dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên, tung mê, ai hdroâng M’nông. Mâu ngế ki hiăng châ plah 60 hơnăm kô châ pro mơd^ng rơkâu xối ivá. Ôh tá xê môi tiah hdroâng M’nông rêh ối a tíu ê, vâi bu rơkâu xối ivá môi hdroh, [ă hdroâng M’nông a tơrirng Lak, kuăn rơmúa kô po mơd^ng rơkâu xối hdrối, klêi mê, troh a kuăn má péa, má pái. Pơla tơku\m po hmâ klêi kơ’nâi xuâ báu, báu phái hiăng tâ ‘măn tung hnôu sap ing khế 11 hơnăm hdrối troh a khế 1 hơnăm kơ’nâi. Klêi kơ’nâi hiăng hlâ ah, mâu khoi túa, vêa vong ki mơd^ng drêng ‘mế kiâ mê, mơngế M’nông xuân tơku\m pro rơhí rơhó.

Nốkố, xua ai tơdjâk hên ing tơdroăng pêi cheăng kâ, mơhno túa le\m tro, rêh ối pơlê pơla dêi mơngế M’nông a tơring Lak hiăng ai hên ki hơ’lêh, tiah mê, túa ki rơkâu xối rơxông mơngế hiăng ai tơdroăng ki hơ’lêh nếo, xuân ai pêi pro mâu tơdroăng ki nếo la athế tơtro. Maluâ ti mê, mâu túa ki rơkâu xối rơxông rêh ối kuăn mơngế dêi mơngế M’nông xuân ối mơnhên ‘na khôi túa, vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo, dêi pơlê pơla. Ing mê, kum ăm kuăn pơlê tơkâ luâ tơdroăng ki khéa kho a mâu roh ki po mơd^ng mê, cho pơla sap ing ối tơx^n troh a hiăng kân, troh a pơkoăng o\ng mế, troh a hâi hlâ. Xua ti mê, kal athế ‘nâi nhên ki kơnía dêi khôi túa, vêa vong rơkâu xối rơxông rêh kuăn mơngế dêi mơngế M’nông cho vâ thăm mơdêk ki kơnía git dêi túa tơlá hdroâng kuăn mơngế; vêh mơnhên, [ă pơtối mơdêk râng vế khôi túa, vêa vong rơkâu xối rơxông rêh ối kuăn mơngế dêi mơngế M’nông tối tơchôam [ă kuăn pơlê M’nông a tơring Lak tối krê.

Khu ngăn ‘na mơhno túa le\m tro-Ivá-Ôm hyô Dak Lak

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng