Sap ing ton t^n nah, vó hiăng châ mơngế Tây Nguyên klâ xoăng vâ xúa tung hên roh phá tơ-ê dêi pó. Mâu vó ki kơnía git xúa vâ xối xeăng hmâ ai um méa, tơdroăng ki vâi pro rơneăm pro chêm lơ hlá a ngâ vó lơ pôa klá a tuăn vó. Mơngế Jarai, Bơhnéa, Rơteăng tơmiât tiah kố, tâng pleăng ăm xeăng mâu drôu xiâm ki xăng le\m tiah mê, xeăng kô to\ng kum ăm pơlê pơla pêt kế tơmeăm chiâng dâi, kong mêi tro tô ‘ló, kâi mơdât mâu kuăn kiâ lăm troh ‘nhiê kế tơmeăm tung chiâk deăng, tung pơlê, cheăm. Môi túa vó ki ê mê cho vó  drôu ôu sôk ro tung mâu rôh po mơd^ng.

Túa vó ki kố ‘nhông ga xo\n sap 60-80 cm, a châ ga kân 50-55 cm. Ai môi tíu ki vâi pro gá tơviah cho ki hên mâu vó ki vâ tâ pông drôu hmâ rơnuâ [ă hên tíu ki vâi pik ki tơvó pro ăm gá môi tiah mâu pơ’leăng tơku\m chiâng hên râ, tơmiât gá hmôu pơ ai xêh la cho khât xua mâu ngế ki vâi roê nah hiăng djâ troăng rơnuâ bro vâ mơhno tối tơdroăng tơru\m tung pơlê pơla, rêm tíu ki vâi pik mê gá pơtih ăm mâu khu rơxông mơngế, tâi tâng ối [ăng dêi rơpó, pro ai hên râ ai pơxúa pơtối, rơhêng vâ tơdroăng rêh ối ôh tá ai hâi mơ’nui.

Vó kơpong peăng kơnho\ng Tây Nguyên cho le\m mơnâ mâ

Tung rôh khu rơtăm lăm lúa châ mâu kuăn kiâ kong djâ vêh a pơlê, vâi tơku\m dêi rơpó a hơpiâp on [ă kô châ kâ mâu mâm ki vâi lăm lúa [ă ôu drôu xiâm ai tuăn ki pro um mâu kuăn kiâ kong, môi tiah: kơnái, krêi, kêt lơ kơxôm [ă hên ki ê. Tiô khôi túa tơlá, drêng râng ôu mâu triăng drôu tung vó kố, vâi kô [e\ng [eăn, rơkê tâ tung rôh lăm lúa ki pơtối. Môi túa vó ki ê hmâ châ tơvế tung mâu rôh lăm lúa kuăn kiâ kong ki kân (vó Pơlum tiô rơkong hmâ tối dêi mơngế Jarai lơ vó Hakeng dêi mơngế Rơteăng gá ku\n, xo\n bu 22 cm, ‘măn tung môi to pong ki ku\n [ă ki xiâm cho vâ mơnê xeăng kong. Tiô mâu khu ki lăm lúa kuăn kiâ kong, tâi tâng mâu kuăn kiâ kong, kế tơmeăm pơrá xua xeăng kong rak ngăn, châ lúa kuăn kiâ kong mê cho kơnôm ing xeăng kum ăm mê athế ai tơdroăng ki mơnê.

Malối, ai mâu vó to péa to, vâi hmâ khe#n cho ‘’vó kơdrâi lơ vó kơnốu’’ xua gá hmâ ai to péa to, túa rơneăm pro um môi tiah pó, bu phá tơ-ê a ki rơdâ [ă ki xo\n lơ ‘nâng ‘nâi. Tung pơkoăng o\ng mế, ngế mế [ă ngế dôh kô ôu [ă dêi rơpó rêm ngế 1 to vó, mơhno tối tơdroăng ki le\m ai péa ngế. Kố xuân cho rơkong hnê pơchân [ă rơpo\ng, nho\ng o hdroâng hdrê tiah kố vâi kô đi đo rơtế [ă dêi pó, hơniâp ro [ă dêi rơpó tung rêm mâu tơdroăng. Ai mâu vó ki vâi rơneăm um khu pong, chêa, tâng ‘măn [ăng dêi pó ngăn môi tiah kuăn peăng kơ’nâi dế kâ t^ng kuăn peăng hdrối, ngăn le\m ro mâ khât, hmâ châ mâu rơpo\ng dâ pông drôu xiâm tung mâu rôh êng, diâp o\ng mế.

Môi túa vó nếo châ ngăn cho kơnía git a kơpong peăng kơnho\ng Tây Nguyên mê cho vó ‘’nôu pin kuăn’’. Um vó ki kố gá kơ’nhuăng le\m [ă ku\n, hên mơngiơk má môi cho mơngiơk kéa pah nâng pro [ă tơnêi hneăn prăng ôh tá pik pló (ai mâu vó ki kơ’nâi chal nôkố vâi ai pik, sơng mơngiơk), tâ tá rơno\ng vó ai krâ tuăn, rơnuâ rơneăm kơchuâ um khu chêa a ngâ vó, vâi rơnuâ um prếo [ă ai pơkrâ tơ’nôm vó ‘’ku\n’’ a ngâ. Vó ‘’kuăn’’ ‘nhông xo\n châ 10-15 cm, tơdjuôm [ă vó ‘’nôu’’, xuân ai kế ki rơneăm môi tiah vó ‘’nôu’’. Vó ‘’nôu pin kuăn’’ ai hên túa, pôu sap ing 1 troh 4 vó kuăn. Mâu vó ‘’kuăn’’ tơru\m môi tiah môi to kơ’lo ki krê xêh, mơhno tối tơdroăng ki loi nhuo#m dêi ngế pơkuâ rơpo\ng hngêi [ă nho\ng o, pông drôu ki tâ tung vó mê hdrối nah hmâ ôu tung mâu rôh trâm mâ, tê mơdró kế tơmeăm [ă xúa vâ lăm ‘’tơpui kâ’’ [ă mâu ngế ki vâi ô eăng [ă mâu kăn pơkuâ ki ê tung kơpong. Ai mâu tơdroăng tối ki ê cho tiah kố, vó ki kố mơhno tối ăm tơdroăng mơjo pâ pơla nôu prế kuăn.

Tâi tâng mâu vó ki kơnía git châ xúa vâ tâ pông drôu châ khe\n cho ‘’vó kơnốu’’, krê ‘’vó kơdrâi’’ mê ki hên môi tiah bu ‘măn chôu môi tíu tung môi víu hơpiâp on, châ vâi kơdrâi xúa vâ ‘măn mâu kế kâ, hơ’nêh mâm kong lơ hơ’nêh mâm ki pro chôu vâ kâ choâ ‘lâng tung khế. ‘’Vó kơdrâi’’ môi tiah vó dêi mâu ngế Xuăn, gá chía kân (rơdâ a klêa troh 60 cm, xo\n 80 cm) la phá [ă vó a rơkong vó gá ku\n, bu kân sap 15-18 cm bê môi ‘răng ko\ng, vâ pro rơnuâ rak vó i le\m krip tâ. Túa vó ki kố le\m ‘na mơngiơk, ôh tá eăng, ôh tá ai tuăn, ôh tá rơneăm hên kế ki ku ku\n môi tiah ‘’vó kơnốu’’, ki rơneăm i iâ cho môi túa ki tơvó tâ tá.

Tung tơdroăng loi t^ng dêi mâu hdroâng kuăn ngo kơpong peăng kơnho\ng Tây Nguyên, túa ki kơchuâ a vó kố mơhno tối ăm um méa ki ôh tá la lâi tơklâ, cho tơdroăng tơru\m tung rơpo\ng hngêi, mơhno tối tơdroăng ki kal dêi ‘’ peăng ’na nôu’’, pôu râng hnoăng cheăng [ă môi hiâm mơno dêi ngế kơdrâi drêng hiăng ai kơnốu.

Tung pơlê pơla hdroâng kuăn ngo a peăng kơnho\ng Tây Nguyên, ai hên vó malối cho mâu hdroâng kuăn ngo Jarai, Bơhnéa, Rơteăng lơ Jeh - Triêng, mâu vó dêi mâu hdroâng kuăn ngo Brâu, Rơ Mâm gá iâ. Môi tơdroăng tơdjuôm pơla mâu hdroâng kuăn ngo akố cho drêng ai ngế hlâ, vâi kôm djâ tơvế môi to vó, môi tiah ‘’môi kế tơmeăm ki rak vế’’ hbrâ mơdât tơdroăng ki ‘mêi. Laga, pin hmâ hlo a tơnâp kiâ dêi hdroâng kuăn ngo khu vó la hiăng châ pro tơ-ê, môi tiah tơhnăng a ngâ lơ pro tơplo\ng a tuăn [ă hên ki ê, pêi pro môi tiah tơdroăng ki ai khéa hơ’nêng tung rơpo\ng hngêi, tơkéa vâ tối môi tiah vâi mơhno\ng pro xêh tiah mê, ôh tá chiâng xúa xếo, ví tơdroăng ki tro tong xo.

Xua tiah mê, khu vó ton nah rế hía rế hía lôi, bu ối iâ ối mâu rơpo\ng hngêi, mâu ngế vâ rak xúa diâp ăm kuăn ‘ne#ng tơná hdrối vâ pơkoăng o\ng mế, lơ vâ xing xoăng ăm mơngế hiăng hlâ, lơ vâ ‘măn rak chôu vế troh a rơxông kơ’nâi ah nếo.

 Nôkố, mâu hdroâng kuăn ngo peăng kơnho\ng Tây Nguyên tối tơdjuôm, Gia Lai tối krê xuân hmâ ối ôu drôu xiâm tung mâu rôh leh mơd^ng ki kân ku\n dêi pơlê pơla lơ dêi rơpo\ng hngêi, ai mâu rơpo\ng a mâu pơlê kơpong hơngế hơngó xuân ối pế drôu tung mâu vó ki kơnía git kố la tơmối ki kal nếo châ krếo ôu. Maluâ tơdroăng rêh ối hâi kố hiăng ai hên tơdroăng hơ’lêh la vó xuân cho kế tơmeăm khoăng ki hiăng ai sap ton nah châ hr^ng hơnăm, cho tơmeăm ki tơdjêp chal nôkố [ă chal vâi krâ nah, [ă pơtối châ râng vế tá troh a chal la ngiâ ah nếo.

Thế Phiệt chêh

 Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng