A pơlê mơhno túa le\m tro-ôm hyô mâu hdroâng mơngế Việt Nam a Đồng Mô, tơring Sơn Tây, Hà Nội, pá ngiâ plông kân dêi kuât ki xo\n ngi ‘ngêi mê, kuâ kuât môi tiah plá chông tâng tơdrăng a plêng, mê mơngế kuăn ngo Jarai, cheăm Ia Ph^, tơring }ư\ Pah, kong pơlê Gia Lai dế kuâ ko\ng dêi pó kơhnhon xuâng, kơ’râu tiô rơ-rêk kơteăng chêng dêi tơdroăng kơhnhon xuâng ki kơdrâm mơngế. Hvêa chêng prôk tơdrăng, chêng hơ’vá hvêa ngi ngiâ, krâng chêng pa hơ-ếo ối pá ro\ng, péa pâ ko\ng dêi rêm ngế kuâ râng dêi pó, xông tâng, prôk tâ tá tơvó, prôk ing peăng hơ-ếo troh peăng hơ’vá, tiô kơ rơ-rêk chêng chuât. Kố cho xuâng tâ tá tung t^ng kâ kơpôu ki châ [lêi trâng dêi hdroâng Jarai.

Tung roh xuâng tâ tá dế ro rih mê, [ai hơdruê ‘’Pôe báu rơnó xeăng tô’’ hiăng chuât tơniâ pro péa pâ ko\ng [ă hvêa chêng kơhnon xuâng dêi mâu vâi rơtăm, vâi droh mơngế Khmer, Rơđế, Mường, Raglai... xuân veăng mot kơhnhon xuâng a tíu mê há. Pôa Đinh Ngọc Lương, mơngế Mường a kong pơlê Hòa Bình drêng klêi kơ’nâi rơtế veăng xuâng hơniâp ro tối tiah kố:

‘’Rơ-rêk, túa kơhnhon xuâng dêi mâu vâi pú a Tây Nguyên pro á tơmiât troh tơdroăng xuâng xòe dêi Tây Bắc. Laga, rơ-rêk xuâng dêi Tây Nguyên ga ai môi tơdroăng ki klâi mê, ga tiô kơ idrâp chêng koăng ki krip krih tâ, pro hiâm tuăn kuăn mơngế xuân pơrá rơhêng vâ xuâng. Mot xuâng xuân tơ’lêi há. Rêm ngế bu ngăn kô chiâng vâ rơtế mot xuâng tung khu pú hên mơngế Jarai kố. Ro ‘nâng’’.

Ngoh Ksor Phúc, cheăm Ia Ph^ tối tơno, mơngế Jarai a pơlê ngoh ai hên túa kơhnon xuâng.

‘’{ai xuâng mê ga ai hên túa. Ngăn tiô kơ tơdroăng leh mơd^ng, t^ng kâ kơpôu lơ hâk phiu hâi châ [lêi trâng ga xuân ai [ai xuâng ki krê xêh há, ‘mế kiâ, mơdâm kiâ xuân ai túa, rơ-rêk ki phá tơ-ê xêh há, kâ báu nếo vâi xuâng phá tơ-ê nếo. Ko\ng têk ngi ‘ngêi, chu ki ‘nâi, ga tơtro [ă idrâp chêng koăng’’.

Pôa Nay Kỳ Hiệp, Kăn pho\ pơkuâ ngăn Mơhno túa le\m tro-ivá-ôm hyô kong pơlê Gia Lai, môi ngế kuăn dêi hdroâng Jarai a tơring }ư Pah ai tối ‘na túa xuâng tiah kố:

‘’Mơngế Tây Nguyên tối troh xuâng mê vâi kô tơmiât troh t^ng lôi tơnâp kiâ ki hên vâi hmâ xuâng. Xuâng ga cho túa ki tơtro tâ [ă khôi hmâ hdroâng kuăn ngo, ga tơniăn tro tiô tơdroăng ki vâ kơhnhon tung t^ng lôi tơnâp kiâ a kopong Tây Nguyên. Pơtih, hmâ tâng vâi tối ai xuâng mê vâi hiăng ‘nâi hlối cho xuâng tâ tá tơnâp kiâ. Xuâng Arap xuân cho inâi xuâng xuân cho inâi vâ tối cho chêng koăng, laga, bu vâ tối túa ki vâ tơno tối [ă mơngế hlâ tê, to\n chêng ăm mơngế hlâ tê.

{ai chêng ki mê, mâu chêng ki mê tâng vâi vâ tối to\n ăm i ro ga iâ tê, ki xiâm bu to\n a hâi ki t^ng lôi tơnâp kiâ tâ. Xua ti mê, xuâng xuân cho túa ki vâi vâ tối xuâng tung t^ng lôi tơnâp kiâ tê. Xuâng ga ai hên túa, hên troăng, hên vêa pơrá phá dêi pó. Rêm kơpong ga ai túa kơhnhon xuâng pơrá phá dêi pó. La tâng vâ ngăn tơdjuôm ga ai môi túa ki kơ’râu, kơhnhon vâ bô bối, mê cho, vâi kuâ ko\ng dêi pó prôk tâ tá tơnâp kiâ ki mê, prôk tiô idrâp to\n dêi chêng. Môi hvêa chêng prôk pá ngiâ, môi hvêa chêng ton rơrôu, môi hvêa chêng ối môi tíu [ă môi hvêa chêng kơteăng pá ngiâ.

Tiô idrâp chêng ga ti mê, vâi hmâ xuâng, ngiâ mâ vâi hvái ngăn tung dế dêi pó, prôk sap ing peăng hơ-ếo troh peăng hơ’vá. Xiâm kối ti lâi vâi khoh prôk tiah mê? Ki apoăng vâi hiăng hmâ hvêa chêng peăng hơ’vá mê tơdroăng ki kơteăng apoăng khoh athế cho chêng peăng pá hơ’vá, xua mê, khoh prôk ing peăng hơ-ếo troh peăng pá hơ’vá’’.

Ô vâi krâ-nho\ng o [ă pú hmâ!

T^ng lôi tơnâp kiâ ki pôa Nay Kỳ Hiệp, Kăn pho\ pơkuâ ngăn mơhno túa le\m tro-ivá-ôm hyô kong pơlê Gia Lai nếo tối mê âi, hdroâng kuăn ngo Jarai hmâ tối dêi mơd^ng Pơthi. Mê cho hâi mơd^ng kân dêi pơlê. Mơngế Jarai tá troh nôkố xuân ối rak vế dêi khôi hmâ ing peăng nôu, hnoăng ki kân cho ing khu kơdrâi. Tiô khôi hmâ, tâi tâng mâu ngế ki rơtế kơjôi inâi nôu drêng hlâ ah, vâi ki mê kô châ ‘mế tung môi tơnâp. Tung tơnâp ki tơchuôm mê, mâu poăng ki mê châ pơtăng achê dêi pó tiô kơ tơdroăng ki tơdrăng klêi mê, tiô kơ tơdroăng ki pơtăng ing hdrối troh a kơ’nâi. Drêng poăng ki vâi hdrâ, pơtăng mê hiăng pêng troh a ngâ tơnâp, vâi kô dâi tâl loăng ro, hdrâ pu\n pâ vâ pơtối ‘mế 2 troh 3 râ kơpêng mê nếo mê nếo po t^ng lôi tơnâp kiâ. Xua ti mê, kố cho t^ng ki kân tung tơdroăng ‘mế kiâ, tâi tâng kuăn pơlê pơrá veăng lo pêi, veăng cheăng. Tie#n sih Lưu Hùng, Kăn pho\ pơkuâ ngăn hngêi ‘măn kế tơmeăm ton nah dêi Việt Nam tối ăm ‘nâi:

‘’Kuăn pơlê a hâi ki mê pơtê cheăng, mâu hâi ki pro t^ng lôi tơnâp kiâ mê vâ ton hlái hmâ ai 2 troh 3 hâi; tâi tâng pơrá ai hên ngế ki veăng pêi. Mâu ngế ki veăng troh cheăng amê, rêm ngế hmâ pôu djâ môi xiâm drôu. Kơtiê xuân athế ai kơtâ í, lơ ôh xuân athế ai to lâi mo\ng tơxông, phái. Lơ tung hdroâng hdrê, nho\ng o ki hmâ dêi pó kô kum í, chu. Mâu ngế ki veăng ai mâ amê tí xê vâi ngăn tê kơtê, veăng pêi viâ mâu tơdroăng cheăng, ối veăng kum iâ êt kế tơmeăm, ngăn to tơná vâi ai xêh. Tiah mê, tơdroăng ki tơru\m tung pơlê pơla pin hlo nhên ‘nâng’’.

Ki xiâm dêi túa leh mơd^ng mê cho vâ chiân mâu ngế ki nếo hlâ prếo vêh [ă mơhúa jâ pôa xiâm nah, prôk tiô kiâ ki hdrối nah. Bu to lâi hâi pro t^ng lôi tơnâp kiâ, ngế ki nếo hlâ prếo vêh [ă dêi jâ pôa xiâm roh nah, pơtê tâi tâng tơdroăng ki pơrâng pơla mơngế rêh [ă mơngế hlâ. {ă tung t^ng lôi tơnâp kiâ mê, mâu tơdroăng ki kơhnhon xuâng mê tiô kơ idrâp chuât dêi chêng Arap kô tơmot dêi pó vâ pro pơro ăm mơngế ki hlâ. Mê cho ki xiâm xua ti lâi xuâng ga hmâ ai tung t^ng lôi tơnâp kiâ dêi mơngế Jarai, xuân môi tiah mâu hdroâng kuăn ngo ki ê a Tây Nguyên.

Hải Huyền - VOV4 chêh

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng