Tơdroăng tơkêa ‘mâi mơnhông kơdrum tiu ki re\ng hlâ, hrá hlâ tiô túa ki hbrâ mơdât tu\m túa pơreăng châ Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê Gia Lai tối tơbleăng sap ing apoăng hơnăm 2018 troh nôkố.

Tơdroăng tơkêa châ tối tơbleăng a kơdrum dêi 15 rơpo\ng kuăn pơlê a mâu tíu ki pêt hên tiu tung kong pơlê cho mâu cheăm Ia Băng, tơring }ư Prông, cheăm Yun, tơring }ư\ Sê [ă cheăm Ia Phang, tơring }ư Pưh.

Jâ Đinh Thị Hiệp, kăn [o# kih thuât Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng Gia Lai tối ăm ‘nâi, mâu kơdrum tiu châ rah xo pêi pro tơdroăng tơkêa pơrá dế hlo ai tơdroăng ki tro pơreăng re\ng hlâ, hrá hlâ. Tơnêi kơdrum tiu ôh tá ai trếo kơhiâm, ai hên mâu oâ, pơreăng pro kâ ‘nhiê a rêi. Tơdroăng kố tơ’nôm [ă tơdroăng ki hmâ xúa hên pơkeăng kơdê oâ hdrong [ă phon hóa học vâ choi pro ăm xiâm tiu kơdroh ivá kâi trâng, tơ’lêi hlâ xua mâu tơdjâk dêi pơreăng. Mâu tơdroăng kố pro hên xơpá tung pơla tối tơbleăng tơdroăng tơkêa:

‘’Tiu a kố re\ng hlâ, hrá hlâ, chiâng tơpá vâ rah xo, ’na tơdroăng ki phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ki kố ki tá xúa hóa học hên luâ râ, mê kuăn pơlê pêi pro tiô tuăn tơná tơmiât. Hên rôh drêng pin hnê mơhno ăm vâi hdoăng mơ’no têa, vâi xuân ôh tá pro tiô [ối mê tung pơla tăng túa rah xo mâu rơpo\ng xuân tơpá xua hên rôh pêi pro tiô túa tơmiât dêi vâi, vâi ôh tá loi tơngah a mâu khu ki hnê ăm vâi’’.

Ki khât gá, maluâ hiăng hlê ple\ng tung tơdroăng ki pêt tiu tung hên hơnăm kố, la nâ Nguyễn Thị Phượng a pơlê Bang, cheăm Yun, tơring }ư\ Sê, kong pơlê Gia Lai xuân ôh tá ai túa ki lâi vâ to\ng xo dêi châ 1 ha tiu ki tro pơreăng hlâ xua u\m rêi tung rơnó mê hngê 2017. Vâ chê 1 hơnăm kố, châ mâu kăn [o# Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê hnê mơhno túa ki po troăng mơ’no tah têa rơtế [ă hên troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng ăm 2 sào tiu dế hlo tro pơreăng re\ng hlâ, hrá hlâ, kơdrum tiu răng hlâ, tơruih kốu dêi rơpo\ng nâ hiăng vêh ngiât le\m:

‘’Hdrối nah, drêng tá hâi teăm xúa mâu túa pơkâ kố, mê tiu rơpo\ng hngêi á gá tr^ng hlá, tơruih tơxui. Sap ing xúa túa pơkâ kố mê tiu rơpo\ng hngêi á hiăng chía kơdroh iâ ki tr^ng hlá, rơmoê [ă kối ngăn le\m tâ hdrối nah drêng xúa túa pơkâ kố. Môi tiah tiu gá ai ivá kâi trâng tâ tâng vâ pơchông [ă hdrối nah’’.

Pak^ng mâu tơdroăng ki hơ’lêh tiah hmâ tung pêi pêt, mâu kăn [o# kih thuât ối tung tơdroăng tơkêa hiăng hnê mơhno ăm vâi krâ nho\ng o tơdroăng ki hơ’lêh tiah hmâ ‘na rak ngăn, rơvât phon ăm tiu. Ki nhên gá, mâu kăn [o# Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng Gia Lai hnê mơhno ăm vâi krâ nho\ng o kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng rơvât phon hưh cơ, rơvât hên roh.

Rơtế amê, kơxo# phon hóa học châ kơdroh hên, teăng amê cho mơdêk rơvât phon hưh cơ, êak ro vâ ‘mâi hơ’lêh tơnêi, pêi pro troh tơdroăng ki tơdâng tơ’mô ‘na tơnêi.

Kuăn pơlê xuân châ hnê xúa mâu phon sinh hok kum hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê tung tơnêi, a xiâm loăng, tơkâng, hlá. Môi tơdroăng kal ki ê nếo cho vâi krâ nho\ng o châ hnê chiâ klôh vâ têa châ lo drêng kong mê, hnhâng hlâm lơ pêt loăng hding khía vâ rak vế ki hiâm kơchoh, pro xâp rơngiâp tung kơdrum.

Pôa Phan Quốc Thành, pơlê Plei Bang, cheăm Yun, tơring }ư Sê, ngế ki châ pơxúa ing tơdroăng tơkêa kố ăm ‘nâi:

‘’Tâng vâ pơhông [ă mâu kơdrum tiu ki tâ tá, á hlo túa pơkâ kố gá kâi mơdât oâ hdrong kâ ‘nhiê ki re\ng hlâ, hrá hlâ môi tiah kố hlo tơ-[rê. Drêng vâi krâ nho\ng o hiăng xúa túa pơkâ kố, á loi tơngah vâi krâ nho\ng o kô xúa á kơdrum tiu dêi rơpo\ng hngêi tơná’’.

Tung tơdroăng ki pơtối ah dêi tơdroăng kố, ngin kô ai rôh tơpui tơno [ă Kih sư pêi chiâk deăng jâ Lê Thị Thu Thảo, kăn [o# pơkuâ tơdroăng tơkêa ‘mâi mơnhông kơdrum kơphế re\ng hlâ hrá hlâ tiô túa ki hbrâ mơdât tu\m túa pơreăng dêi Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê Gia Lai vâ ‘nâi nhên tâ ‘na troăng hơlâ dêi tơdroăng tơkêa kố:

-Ô kih sư, tơdroăng pơkâ dêi tơdroăng tơkêa bro ‘mâi mơnhông pro kơdrum tiu ki re\ng hlâ hrá hlâ [ă tơdroăng hbrâ mơdât mâu túa pơreăng ki Tíu xiâm ngăn ‘na mơhnhôk pêi chiâk deăng  kong pơlê Gia lai dế pêi pro tơdroăng klâi?

Jâ Lê Thị Thu Thảo: Pơkâ dêi tơdroăng tơkêa bro cho vâ kum ăm tiu xông kân, tơkéa vâ tối ‘mâi pêt a mâu kơdrum tiu ki hiăng tro pơreăng kâ ‘nhiê hdrối a kơlo ki iâ [ă kô chôa xông kân nếo. Tung hơnăm hiăng luâ, kuăn pơlê pêt tiu hiăng xôh hên mâu pơkeăng hoă hok [ă rơvât phon hên pro ăm tơnêi chiâng hơ’lêh kân, pro tơ’lêi ăm mâu kơmăn xông kâ ‘nhiê, vi khuân tung tơnêi mot, kâ ‘nhiê kơxái tiu.

Xua mê, tơdroăng ‘mâi mơnhông mê cho môi tơdroăng ‘mâi hơ’lêh tơnêi, mơdêk độ pH dêi tơnêi, pak^ng mê, tơ’nôm mâu kuăn kiâ ki le\m ối tung tơnêi vâ pro hơpok le\m tơnêi vâ kum ăm mâu rêi tiu xúa hrik têa [ă trếo kơhiâm vâ mơ’drêh dêi tiu ăm xông le\m.

Tơdroăng tơkêa bro châ pêi pro a kong pơlê Gia Lai a tơnêi ki pêt 3 ha, tơ’mô [ă mâu tíu ki pêi cho cheăm Ia Băng, cheăm Yun, cheăm Phang, lối 3 tơring }ư\ Prông, }ư\ Sê, }ư\ Pưh. Rêm tíu môi tiah mê kô ai 5 rơpo\ng veăng pêt, rêm rơpo\ng châ kum pêt 0,2 ha, kơ’nâi 1 hơnăm tơbleăng pêt nếo, tối apoăng ăm hlo hiăng tơ-[rê iâ. Xua mê, hơnăm 2019, tơdroăng tơkêa pro kô tối tro tâ.

-Mâu troăng hơlâ vâ hơ’lêh tuăn tơmiât [ă tơdroăng pêi tiô hmâ dêi kuăn pơlê ki pêi pêt tiu tung tơdroăng tơkêa pro mê ki klâi, ô kih sư?

Jâ Lê Thị Thu Thảo: Tiah mê tơdroăng ‘mâi mơnhông tiu hlâ hrá tiô troăng hơlâ rak ngăn pơreăng kâ ‘nhiê tâi tâng, tơkéa vâ tối xúa pêi pro mâu kih thuât môi tiah rak ngăn rơvât phon troh tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng tiô troăng hơlâ krá ton.

Xúa phon rơvât akố cho hơ’lêh tơdroăng tơmiât rơvât phon. Teăng hdrối nah rơvât 1 hdrôh [ă ki hên tâ, mê nôkố pin rơvât phon iâ tâ [ă klâ rơvât hên hdroh ăm loăng vâ hrik xo trếo kơhiâm, pak^ng mê, xúa mâu phon ki ‘mâi hơ’lêh tơnêi môi tiah MKP, Kali [ă mâu phon ki ai hlâu, ki hlo tê hên.

Môi troăng hơlâ ki ê nếo, klêi krí, kơxái tiu xuân kal châ pơtê ăm x^ng khăng ‘nôi hdrối pin vâ rơvât mâu túa phon ki pro ăm tiu huăn rêi xúa mâu túa phon ki le\m tro má môi.

Pak^ng xúa phon, kơxo# rơvât phon, kơxo# phon rơvât, mê troăng hơlâ rơvât phon xuân hơ’lêh. Teăng rơvât tiô hdró, tiô troăng, rơvât tơkôm kong mêi mê nôkố pin hơ’lêh tung têa klêi mê rơvât. A mâu hâi ôh tá ai mêi, pin toh têa ăm gá hngiâm mê nếo rơvât, ki vâ hrik xo trếo kơhriâm dêi loăng kô tâk hên.

Pak^ng mê, xúa phon rơvât, pin kố pro ăm loăng tơ’lêi vâ tơ’nôm mâu túa loăng vâ rơngiâp, tât khía. Pơtân, ai mâu kơdrum hâi teăm ai loăng ki vâ tât khía loăng va pro ăm xâp rơngiâp mê kô chiâng xúa hlâm prăng hding tô vâ ăm hngiâm, ki hngiú tô tơtro ăm loăng vâ xông kân [ă vâ xông tơtêk tâk malối tung rơnó mơdrăng. 

A rơnó mêi, malối hơnăm kố nah 2018, vâi krâ nho\ng o ‘nâi kong mêi kân, hlối mêi rêm hâi pro ăm hên kơdrum loăng tiu hlâ hên h^n, ai mâu tiu ki ‘nâ hiăng hlâ tâi tung kơdrum. Tiah mê, tơdroăng po troăng cho mơ’no ăm têa hiu xuân cho mâu troăng hơlâ vâ kơdroh rêi tiu u\m. Pak^ng pro ăm xâp rơngiâp, chiâ troăng cho mơ’no têa mê vâi krâ nho\ng o ối rak ngăn ăm tiu xông mo dâi xuân cho troăng hơlâ mơdêk ăm tiu kâi trâng [ă ôa hdrong kâ ‘nhiê, malối cho kơtâ ôa [ă kơmeăn ki ối tung tơnêi.

Tơdroăng ki hmâ pêt tơvât lối hên dêi kuăn pơlê hdrối nah pro ăm nhâ loăng kuăn kiâ ki ối tung tơnêi chiâng hlâ, pak^ng mê, ối pro tơ’lêi ăm mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê chiâng xông rơdêi. Nôkố pro ti lâi vâ mơdât ôh tá ăm mâu kơmeăn xông kâ ’nhiê, mơdêk ăm ai hên mâu kuăn kiâ ki pơxúa pro le\m tơnêi [ă tơdroăng xúa mâu phon môi tiah Kali [ă mâu phon ki pro hrái báu, kơtôu kông hnông alâi. Nôkố vâi xuân rế kơdroh xúa mâu phon hoă hok, rơvât hên phon êak ro, phon hưh cơ, tơ’nôm mâu phon ki pro sinh hok ai pơxúa mê cho trichoderma, mâu túa kơmeăn ki ‘mêi tung tơnêi pro chiâng ai pơreăng re\ng hlâ hrá hlâ.

-Nôkố, tơdroăng pêt tiu tiô troăng hơlâ hưh cơ, tơniăn dế pêi pêt a hên tíu tung kong pơlê. Tiah mê, tung pơla veăng pêi tơdroăng tơkêa bro dế ‘mâi pêt a kơdrum tiu hlâ hrá [ă tơdroăng hbrâ mơdât mâu túa pơreăng kâ ‘nhiê, mơngế pêt tiu kô tơru\m [ă hơ’lêh troăng hơlâ pêt tiu hưh cơ, krá ton hôm chiâng há ô kih sư? 

Jâ Lê Thị Thu Thảo: Pêi pêt tiô troăng hơlâ hưh vâ ăm tơmeăm pêi tơtro [ă tíu tê, pro tơniăn ăm kơdrum tiu. Ki pơkâ dêi ngin kố xuân tiô troăng hơlâ ki ối xúa phon hoă hok, hâi cho hưh cơ tâi tâng. Tơkéa vâ tối, pêi pêt tiô troăng hơlâ krá tơniăn la ối xúa pơkeăng hoă hok vâ ăm tơ’mot mâu trung [ă vi lượng ăm loăng. ‘Na phon hoă hok rơvât iâ tâ [ă túa rơvât klâ hên hdrôh tâ. Tơkéa vâ tối pro hơ’lêh tơdroăng ki hmâ dêi kuăn pơlê tâng vâ pơchông [ă hdrối nah.

-Hôm, mơnê kô kih sư!

Nguyễn Thảo chêh

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng