Lối 20 hơnăm hiăng luâ, [ă lối 1 ha tơnêi chiâk, pôa Ngô Văn Ngọc ối a [uôn Ako\ Tam, cheăm Ea Tu, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột bú tơku\m pêt to kơphế. To lâi hơnăm achê pơla kố, xua kơdrum loăng kơphế hiăng krâ ôh tá ai plâi hên bú châ xo 2 ta#n kloăng kơphế, hên loăng ki ‘nâ hiăng krâ oh tá ai plâi hên, tro ôa hdrong kâ ’nhiê. Rơpo\ng hngêi hiăng khât ko tah dêi tâi tâng loăng kơphế tung deăng [ă ‘mâi vêh pêt hdrê kơphế ki nếo a deăng ki mê. Kơ’nâi vâ chê 4 hơnăm pêt, rak ngăn, rôh krí apoăng hơnăm hiăng châ xo dêi lối 3 ta#n kloăng kơphế, hơnăm kố mơni kô châ lối 4 ta#n.

Tâi tâng deăng vêh pêt kơphế a Dak Lak xuân ai plâi hên châ xo sap ing 3,5 troh 4 ta#n kloăng kơphế /1ha

Tiô pôa Ngọc tối, xiâm dêi tơdroăng ‘mâi pêt kơphế cho xiâm ing hdrê athế tơniăn. Pak^ng mê, thế pêi pro tro tiô tơdroăng hnê rak ngăn kơphế mê kơphế kô ai plâi hên, mơni kô kâi trâng ôa hdrong kâ ‘nhiê. Pôa Ngọc tối ăm ‘nâi:

"Tung pơla ‘mâi vêh pêt a hmâ pơklêp, pêt hdrê TR-4. Tung pơla rak ngăn, rơpo\ng hngêi xuân pêi pro tu\m tơdroăng ki hnê xôh pơkeăng, rơvât phon hưh cơ vi sinh, êak ro ki hiăng khăng. Sap ing hâi apoăng kong mêi, ngin rơvât êak ro ki hiăng khăng hơ’lâk [ă phon hưh cơ vi sinh [ă phon trếo pơkeăng vâ rơvât. Rơpo\ng hngêi hmâ rơvât 3 hdrôh tung rơnó mêi, môi hdroh rơvât a rơnó mơdrăng. Hmâ rơvât hên iâ gá sap ing 0,5 – 0,7 kg ăm môi xiâm’’.

Tiô mơngế pêt kơphế a Dak Lak, vâ ‘mâi pêt châ tơ-[rê mê kal ai xiâm hdrê ki dâi le\m, kuăn pơlê thế pêi pro tro ‘na kih thuât hnê tung pêt [ă rak ngăn

Môi tiah mê, a mơ’nui hơnăm 2014, ngoh Y Thăp Niê, ối a thôn 1, cheăm Ea Tu, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột xuân ko tah dêi 6 sao kơphế ki hiăng krâ vâ ‘mâi pêt hdrê ki nếo. Ngoh Y Thăp ăm ‘nâi, hơnăm nah, deăng pêt kố hiăng châ krí rôh apoăng vâ chê 2 ta#n tơdế. Vâ kơdrum kơphế ki ‘mâi pêt châ tơ-[rê, rơpo\ng hngêi thế pêi pro tro tiô tơdroăng hnê ‘na kih thuât sap ing po tơnêi chiâ klôh pêt ta troh rak ngăn loăng hiăng hu\n hlá, ai hveăng tơkâng kân, troh hnêi tah hveăng tơkâng.

"Tơdroăng ‘mâi vêh pêt nếo pin chiâ klôh kơtăn pơla mâu klôh ki kố troh kloh tá 3 met, xua tâng chiâ tiah mê loăng kô châ bâ phuâng [ă iâ tro ôa hdrong kâ ‘nhiê. Tơdroăng ki tôh têa a mơ’nui khế 2, kơtăn gá dâng 25 - 30 hâi tôh môi hdroh. ‘Na hnêi tơkâng, drêng lâi pin hiăng klêi krí plâi ah thế hnêi tah tơkâng hveăng ki hiăng ho\n, khăng kho ôh tá dâi klêi mê tơku\m moi tíu chôu tah. A rơnó mêi, hdrối vâ rơvât phon mê pin thế po văng nhâ ăm krúa le\m a xiâm loăng vâ rơvât phon vâ loăng xông rơdêi le\m*.

Ea Tu cho cheăm ki ai deăng pêt kơphế kân má môi dêi pơlê kong kơdrâm Buôn Ma Thuột ai vâ chê 1.500 hécter. Tiô pôa Nguyễn Quang An, kăn hnê ngăn Khu kuăn pơlê pêi chiâk deăng a cheăm Ea Tu, dâng 50% deăng pêt mê châ pêt saping hơnăm 1990, hên kơdrum loăng  hiăng krâ oh tá ai plâi hên, plâi gá châ xo oh tá châ 2 ta#n kloăng tung 1 hectar. Hên rơpo\ng ki pêt kơphế hiăng lup. Hlo tiah mê, sap ing mơ’nui hơnăm 2014 nah, Vi [an hnê ngăn cheăm hiăng veăng kơjo kum kuăn pơlê  pro hlá mơ-éa mung liăn hngêi rak liăn, hlối tơru\m [ă Ko\ng ti kơphế Việt Nam, Vie#n khoa hok kih thua#t ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên rah rôe mâu túa hdrê kơphế ki dâi le\m kơtóu plâi hên [ă hía he.

Troh nôkố, xua pêi pro tro mâu tơdroăng hnê ‘na kih thua#t tung pêt rak ngăn, tâi tâng mâu deăng ki ‘mâi pêt kơphế xuân ai plâi hên châ xo sap ing 3,5 – 4 ta#n kloăng kơphế tung 1 héctar. Pôa An ăm ‘nâi, sap ing nôkố troh tâi hơnăm 2025, Vi [an hnê ngăn cheăm kô pơtối kơjo kum kuăn pơlê ‘mâi pêt kơphế a tâi tâng deăng ki vâ ko tah kơphế hiăng krâ ki u ối .     

‘’Drêng cheăm tối tơbleăng mâu tơdroăng tơkêa ‘mâi pêt kơphế, kơjo kum mâu hdrê kơphế ki dâi le\m kơtóu plâi hên, mê kuăn pơlê vâ môi tuăn. Vâi tối vâ tơmâng hnê ‘na kih thua#t  pêt rak ngăn, pak^ng mê, vâi tối vâ hơ’lêh pêt hdrê ki nếo a deăng kơphế ki hiăng krâ. Tung pơla sap ing nôkố ta troh hơnăm 2025 ah, tâi tâng kuăn pơlê tung cheăm, ngin kô mơjiâng tơ’nôm tơdroăng tơkêa bro vâ kơjo kum mâu rơpo\ng kuăn pơlê ki hơ’lêh pêt hdrê kơphế ki nếo a deăng kơphế ki hiăng krâ u-ối ‘’.

Tuấn Long chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng