Tung pơla achê kố, kơdrum kơphế ki rơdâ 10 ha dêi rơpo\ng pôa Lê Quang Linh, a cheăm Lộc Đức, tơring Bảo Lâm, Lâm Đồng hiăng chiâng tíu troh vâ hriâm tâp tơdroăng rơkê ple\ng dêi hên kuăn pơlê pêi chiâk deăng tung kơpong. Ki tơ’mot châ hên ngế tăng troh lăm ngăn cho xua pôa Linh hiăng pro môi kơdrum kơphế ki hiăng krâ, ôh tá dâi le\m chiâng môi kơdrum kơphế pơkle\p ki dâi le\m, ăm dâi le\m tâk troh lối 7 ta#n kloăng/ha/hơnăm.

Vâ châ pêi tơdroăng kố, pôa Linh hiăng ‘mâi pêt klêi tâi tâng [ăng tơnêi kơphế dêi rơpo\ng [ă túa pơkâ ki ‘mâi pêt troh dâng lâi rak ngăn troh dâng mê, kơnôm ing mê tung pơla pêt pơkle\p, kơdrum kơphế dêi rơpo\ng đi đo pêi lo liăn hên [ă ai plâi kơtốu tung rêm hơnăm.

‘’Tâng pin ‘mâi pêt, ko tah tâi kơphế kô châ xo ôh tá hên, mê pin kô ôh tá ‘nâi kơnôm ing lâi vâ ai kơxo# liăn ‘no cheăng. Xua mê, athế lôi môi iâ mâu tơkâng ki ton vâ ăm gá ai plâi vâ pêi lo liăn vâ pơtối pêt mâu hdrê ki nếo. Xuân sap ing tíu ki mê, pin kô ôh tá mung liăn lơ ôh tá trâm mâu tơdroăng ki xơpá ‘na kơxo# liăn ‘no cheăng. Pro tiah mê, troh tui lui pin hiăng pêi pro klêi ai kơdrum kơphế ki nếo.

Pin cho kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng mê drêng pêi athế séa ngăn nhên, drêng hiăng ko tah tâi tâng tá kơdrum mê kô kal ai kơxo# liăn roê hên, [ă athế tơkôm troh 3 hơnăm nếo mê nếo châ xo kơxo# liăn ‘no cheăng, athế pơkle\p choâ ‘lâng, pơkle\p lối tơdế hdrối tâ, poê tơkâng ăm phuâng le\m xiâm kơphế vâ ai tu\m ki bâ eăng tô trâ dêi mâ hâi, mê pin rak ngăn krâu nếo mê kơdrum pin kô krúa, ai plâi kơtốu hên’’.

{ă pôa Huỳnh Đức Đông, a Kơpho# 13, pơkê kân Di Linh, tơring Di Linh, kong pơlê Lâm Đồng, sap ing hâi ki hriâm [ă xúa mâu kih thuât ‘mâi pêt kơphế ing mâu túa pơkâ xua kơvâ ngăn pêi chiâk deăng kong pơlê Lâm Đồng mơjiâng, xiâm loăng kơphế ki hiăng krâ lối 25 hơnăm dêi rơpo\ng pôa hiăng hơ’lêh hlo nhên khât.

Pak^ng plâi kơtốu hên, mê kơphế ối tâk 2 hdroh, kơdrum kơphế ối chiâng kơbâng le\m [ă ki đi đo xông dâi le\m. Tơdroăng ki tr^ng hlá, tơruih plâi [ă mâu pơreăng kâ ‘nhiê a xiâm, rêi xuân hiăng vâ châ mơdât tâi tâng:

‘’Hdrối nah kơphế ôh tá dâi le\m, bu châ dâng 3 ta#n tơngi tê, ôh tá hên tâ kơ mê. La kơ’nâi mê dâi le\m, plâi kơtốu hên, pơreăng kâ ‘nhiê xuân ôh tá ai xếo. Hdrối nah, á ôh ti ‘nâi nhên mâu kih thuât ‘mâi pêt, ôh ti xúa tung rak ngăn mê kơdrum kơphế đi đo tro pơreăng kâ ‘nhiê, tơruih plâi hên, ôh tá kơtốu, le\m môi tiah nôkố’’.

Rơtế [ă tơdroăng mơjiâng mâu túa pơkâ, kơvâ pêi chiâk deăng kong pơlê Lâm Đồng ối tơru\m [ă tơdroăng tơkêa pêt kơphế krá tơniăn ton VnSAT vâ pêi tơnêi, rah xo hdrê, poê tơkâng, tá troh tơdroăng ki rơvât phon, hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê [ă tôh têa kơd^ng [ă hên tơdroăng ki ê ăm vâi krâ nho\ng o pêi chiâk deăng.

Tiô pôa Nguyễn Phúc, a cheăm Lộc Ngãi, tơring Bảo Lâm, kong pơlê Lâm Đồng, klêi kơ’nâi xúa mâu kih thuât tung pêt mơjiâng, tâi tâng [ăng deăng kơphế châ to\ng kum pêt ki nếo dêi rơpo\ng pôa hiăng hlo xông kân le\m mơni kô pro ai pơxúa troh mâu rôh rơnó krí xo châ hên tung la ngiâ:

‘’Vâi krâ nho\ng o kuăn pơlê pêi chiâk deăng pêi mê hdrối nah tá hâi ai tơdroăng ki rơkê ple\ng, drêng veăng a mâu lâm hnê hriâm mê hiăng hlê ple\ng ‘na ‘mâi pêt kơphế châ mơdêk hên khât. Ing túa ki chiâ kloh, rơvât phon, xôh pơkeăng [ă hía hé tối tơdjuôm hlo tơ-[rê hên’’.

Tiô pôa Lại Thế Hưng, khu xiâm ngăn pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kong pơlê Lâm Đồng, pak^ng kơhnâ tối tơbleăng tơdroăng ‘mâi pêt kơphế, kong pơlê Lâm Đồng ối tơru\m [ă hngêi trung Đăi hok Trung Nam dêi kong têa Hàn Quốc hriăn ngăn tơ-[rê [ă mơjiâng mâu túa pơkâ vâ mơhnhôk kuăn pơlê xúa, kơnôm ing mê ki dâi le\m [ă mâu kloăng kơphế dêi kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng rế hía rế mơdêk tâ:

‘’Ngin ai mâu pơkeăng ki vâ pro loăng re\ng xông kân RIC10WP, pơkeăng kơdê oâ 18EC hiăng châ pơkâ tung ‘mâi pêt kơphế dêi kong pơlê Lâm Đồng. Mâu túa pơkeăng kố kô kum ăm kơphế xông kân [ă mơdêk dâi le\m, malối [ă mâu kơdrum kơphế ki tro tr^ng hlá, ki hiăng krâ mê kô pro ăm rêi lo rơdêi, pro chiâng môi to rêi ki nếo châ hrik trếo kơhiâm, dâi le\m, xuân môi tiah tơdroăng ki krá tơniăn’’.

Kơnôm tối tơbleăng tơdrêng hên troăng hơlâ, tơdroăng ‘mâi po rơdâ tơnêi pêt kơphế ki hiăng krâ dêi Lâm Đồng hiăng châ hên tơ-[rê, chiâng kong pơlê ki ối má môi kơpong Tây Nguyên tung tơdroăng pêi pro tiô pơkâ ‘mâi pêt kơphế dêi Chin phuh. Đảng, Tơnêi têa tơmâng ngăn khât, tung mê ai hên kơdrum kơphế ‘mâi pêt kơphế vâ châ xo hên sap ing 7 troh 10 ta#n/ha,  vâ plâi kơphế dêi kong pơlê, tâng riên châ lối 450 rơpâu ta#n tung rêm hơnăm.

Mê tơdroăng ki lâi pro Lâm Đồng châ tơ-[rê dêi môi tiah mê? Tơpui tơno kơ’nâi kố [ă pôa Phạm S , kăn pho\ hnê ngăn Vi [an kong pơlê Lâm Đồng kô mơnhên ‘na tơdroăng mê.

Tie#n sih Phạm S:  Ki hdrối tâ, xua hlo ki tơ-[rê tung cheăng kâ mê Vi [an hnê ngăn kong pơlê hnê mơhno ăm Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê tung tơku\m po mơđah tối i-nhên ăm kuăn pơlê hlo tơdroăng ‘mâi pêt kơphế châ tơ-[rê. Tơdroăng má péa, hên kong pơlê, tung pơla pêt thế rah hdrê loăng kơphế ki dâi le\m, ăm tơnêi châ pơtê, ‘mâi po tơnêi … Tiah mê,  kô mơdoh hên chơ kuăn pơlê kô oh tá châ xo liăn. Tung pơla mê, kong pơlê tơku\m mơnhên ki xiâm xua ing kơphế hiăng krâ lơ pơreăng, xua ing kơtâ ôa… Tâng ôh, thế xúa ing kơtâ ôa cho xúa ing trếo kơhiâm dêi tơnêi thế pêt tơdrêng hlối, tiah mê kô kơdroh hâi kế, pôi tá ăm kuăn pơlê tơkôm môi tiah hnê mơhno dêi Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê.

Tung hnê mơhno tiah mê kong pơlê Lâm Đồng hnê tro khât tiô tơdroăng gá, mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk thế tơmâng xo hriâm pêi pro hlối.

Má péa, tơdroăng mơdêk pêt kơphế thế ngăn tiô kơ mâu hdrê ki nếo, hmâ hlo châ xo sap ing 2 troh a 2 ta#n tơdế mê kô pro châ sap ing 5 troh 5 ta#n tơdế châ luâ tơdế lơ tâk hên tâ mê, hơ’lêh tơdroăng ki hmâ pêt tung 2 tơdế ha bú tơku\m hơ’lêh pêt tung 1ha.

Má pái, kal tối tối mơhno ăm hngêi rak liăn ngăn ‘na chiâk deăng [ă hngêi rak liăn tê mơdró ki ê môi tiah BIDV, lơ Viettinbank, la ki xiâm cho hngêi rak liăn kum ‘na pêi chiâk deăng mê hiăng pro hồ sơ hdrối, mâu kuăn pơlê bú troh amê hơ’lêh inâi, hơ’lêh tơnêi pêt loăng plâi xua mê vâi pro mơ-éa gá re\ng vâ châ mung liăn.

Má 4, kong pơlê Lâm Đồng pơcháu ăm Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê rak ngăn mâu xiâm hdrê ki pro tơniăn le\m. Kuăn pơlê loi khât hdrê ki nếo [ă hmiân vâ xúa pêt.

Má 5, tơdrêng amê ngin pơkâ nhên [ă tơdroăng mơdâ hdrê ăm tơtro [ă tơrêm kơpong nhâ loăng kuăn kiâ ing tơdroăng klêi tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na khoa hok, mê kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng hmiân tuăn vâ xúa.

Ing tơdroăng pêi pro 5 tơdroăng pêi chêk deăng môi tiah mê, Lâm Đồng tâng pơchông [ă mâu kong pơlê Tây Nguyên mê hiăng ai 60% kơxo# tơnêi deăng tâng pơchông [ă mâu kong pơlê ki ê ai 82% liăn mung tâng vâ pơchông [ă mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên.

Tung pơla mê, mâu kong pơlê ki ê môi tiah Dak Nông, Kon Tum kô mơdâ hdrê [ă ‘mâi pêt châ iâ tâ tâng vâ pơchông [ă Lâm Đồng. Xua mê, ngin tơmiât tiah kố drêng pêi tơdrêng môi tiah mê kô veăng kum ăm kong pơlê Lâm Đồng châ hên luâ tâ Dak Lak [ă chiâng kong pơlê ki ối má môi ‘na ki châ xo hên [ă ki dâi le\m dêi kơphế Việt Nam.

Ô pôa, mơhé ki tơ-[rê le\m dêi kơphế Lâm Đồng hiăng rế mơdêk tơ-[rê tâ nếo, la tơdroăng rêh ối dêi mơngế pêt kơphế xuân dế ôh tá tơniăn, kơxo# liăn pê lo ôh tá châ hên, hôm cho ki xiâm dêi tơdroăng tơru\m cheăng tê mơdró dêi pin [ă mâu tơmeăm ki mê ối kơdroh?

Tie#n sih Phạm S: Tơkéa vâ tối tơdroăng kố cho tơru\m pêi [ă rơtế ki ai pơxúa, ngăn tung kơxo# ki pơchông [ă tâi tâng tơmeăm pêi lo ối iâ nôkố bú 17%, xua mê, ivá cheăng dêi mơngế kuăn pơlê vâ tơru\m [ă kô tơbleăng ki pơxúa dêi tơdroăng tê mơdró tiô tối hdrối ki pơxúa tê mơdró [ă khu mơdró ôh tá krá ton.

Tơdroăng ki má péa, pin pôi tá kơnôm a tíu mơdró kâ ga kô ai xêh hlâu, iâ ngế ai phá xêh, kong prâi hơ’lêh, rơnó krí plâi vâ tối ôh tá ai kong tô tung pơla mê ôh tá ai plông têng pro kơphế dêi Lâm Đồng, mê khoh chiâng pá. Ngin séa ngăn yă kơphế tâng pơchông [ă Dak Lak, {uôn Ma Thuột mê Lâm Đồng iâ tâ.

Kơxo# rơpo\ng tơru\m [ă khu mơdró ối iâ tâng vâ pơchông [ă loăng pêt ki ê [ă nôkố tơdroăng mơjiâng mâu khu pêi cheăng tơru\m [ă loăng kơphế mê lối iâ tâng vâ pơchông ngăn [ă tơdroăng kal vâ. Xua mê, mâu kơpong hngế hngo, kơpong pêi chiâk deăng a tíu ki ôh tá dâi, ôh tá châ xo hên, tơ’nôm [ă ki pơxúa hơ’lêh tơchoâm tung lâp plâi tơnêi nôkố dâng 34 - 35 rơpâu/kg mê môi khu ku\n tê dêi mơngế ki pêt kơphế xuân trâm pá.

La ngiâ kố ah, Lâm Đồng kô pơkâ mâu troăng hơlâ ki klâi vâ mơdêk [ă tơ’mot hên tâ nếo mâu khu mơngế veăng mơjiâng khu tơru\m cheăng tê rôe kơphế - môi tung mâu tơmeăm pê lo ki xiâm dêi kong pơlê?

Tie#n sih Phạm S: {ă kong pơlê Lâm Đồng, vâ pêi tơdroăng mơdêk ki pơxúa kơphế tung hơ’lêh hyôh kong prâi mê kong pơlê kô pơtối mơdêk pêi tiô tơkêa ‘mâi pêt kơphế, xúa kố pơtối mơdêk pêi tiô pơkâ ‘mâi pêt kơphế, xua mê cho môi troăng hơlâ tơtro [ă tro ‘na tơdroăng vâ pêi chiâk deăng tung lâp plâi tơnêi.

Tơdroăng ki má péa, pơkâ nhên kơpong nhâ loăng, kuăn kiâ kơphế le\m môi tiah Lâm Đồng malối cho a tơnêi Đà Lạt, pak^ng mê pơtối rah xo mâu hdrê ki dâi le\m, pơtih ôh tá xê Arabica, Catimor mê kong pơlê kô tơku\m pêt hdrê Bourbon, Catuai Caturra hdrê dêi lâp plâi tơnêi hmâ pêt, vâi thế ăm liăn rôe tơmeăm hdrối.

Mơhnhôk khu mơdró ‘no liăn cheăng a Lâm Đồng tiô tơdroăng tơru\m vâ pêi tiô pơkâ 57 [ă tơdroăng pơkâ 90 dêi Chin phuh vâ tơku\m mơdêk ‘na ki tơru\m [ă pêi mâu tơdroăng tơru\m cheăng, malối mâu túa mơnhông pêi chiâk deăng krá tơniăn [ă loăng kơphế. Po rơdâ tơnêi pêt loăng ăm rơngiâp le\m [ă loăng kơphế [ă tơbleăng mâu tơdroăng ki kân pêi pêt kơphế tiô hmâ chiâng pêt kơphế hưh cơ vâ veăng pêi ki pơxúa dêi kơphế hưh cơ vâ veăng pêi pêt kơphế ki pơxúa ăm lâp plâi tơnêi, rah xo tíu tê mơdó rế ku\n la kal vâ ki pơxúa hên mê kô hơ’lêh hlê ple\ng dêi kuăn pơlê [ă khu mơdró tiô troăng hơlâ môi tiah mê, veăng mơdêk ăm kơvâ pêt kơphế krá tơniăn, kuăn pơlê [ă khu mơdró kơphế châ xo hên, pêi cheăng tơ-brê tung la ngiâ.

Mơnê kơ pôa!

Quang Sáng chêh

Gương-Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng