Nôkố, pôa Nguyễn Ngọc Chí, pơlê Ia Tung, cheăm }ư\ Á, pơlê kong kơdrâm Plei Ku dế tôu tuăn ‘na tơdroăng ki pơreăng chếo hlá xông tâ tú hên a kơdrum kơphế ai 3 ha dêi rơpo\ng tơná. Pôa Chí ăm ‘nâi, tung kơdrum kơphế tơná ai vâ péa chât xiâm tro pơreăng chếo hlá hiăng hên hơnăm. Mot tung rơnó tôu, xiâm loăng hlo tơdroăng ki oâ prâp kâ ‘nhiê mê bu ai mâu tíu ki hlo ku ku\n mơngiơk tr^ng.

La mot tung rơnó mê dâng môi khế, mâu tíu ki pơreăng chếo hlá mê hlo tâ tú tung lâp lu, rế hía rế kân [ă hlo mâu tíu ki ai mơngiơk a xiâm môi tiah oâ prâp. Tíu pơreăng kố gá tơvó lơ xo\n. Ai drêng ‘nâ mâu tíu pơreăng kố tơku\m dêi [ă rơpó, pro chiâng kơtôu. Drêng pơreăng xông kâ a hlá mê hlá chiâng mơngiơk drêh. Klêi kơ’nâi mê, pơreăng kố hiăng krâ chiâng mơngiơk prâp, ai tíu ki tr^ng tâ tá.

Trâm kong mê kơchôh tung hên hâi, tíu ki ai pơreăng kố gá hlo rế ó, mê pơ môi tiah mê tá troh hlá răng [ă tơruih. Pôa Chí ăm ‘nâi, tiô rêm hơnăm, tá hâi troh môi khế, hlá a xiâm loăng kô tơruih.  Loăng ôh tá ai trếo kơhiâm vâ păn roăng plâi, pro plâi xuân răng, ki hngăm dêi plâi kơdroh lối tơdế tâng vâ pơchông [ă mâu xiâm loăng ki rơdêi. Pôa Nguyễn Ngọc Chí tối:

‘’Pơreăng chếo hlá hmâ trâm a mơ’nui rơnó mê. Gá ai tíu ki khêi tung hlá, ôh ti xê tr^ng hlá ôh. Apoăng hlá gá hmếo pơ tơruih, klêi mê loăng gá chiâng hlâ, tơkâng gá xuân hlâ há. Ôh táai tơkâng ki păn roăng mê ôh tá ai plâi. A xiâm loăng ki tâ pơreăng plâi gá tơx^n, kơtôu răng, ôh tá dâi le\m. Tâng ôh tá tro pơreăng tr^ng hlá mê loăng gá hmâ châ 20kg mê tro pơreăng tr^ng hlá kố bu ối 6 – 7 kg, thăm nếo ôh tá châ tơdế. Pák^ng mê bu chiâng to ko ‘nhiê [ă ‘mâi pêt ki nếo tê’’.

Kơtăn ing mê ôh tá hngế, hên loăng tung kơdrum kơphế 1 ha dêi rơpo\ng pôa Trần Đình Cường, pơlê Ia Tung, cheăm }ư\ Á, pơlê kong kơdrâm Plei Ku xuân dế trâm pơreăng tr^ng hlá. Pôa Cường ăm ‘nâi, nôkố, pơreăng a kơdrum loăng dêi rơpo\ng pôa hlo hên ó. A loăng ki tâ pơreăng, hlá hiăng pơxiâm răng, tơruih hên h^n. Rơ-iêo má môi cho tíu ki ai pơreăng tr^ng hlá pơxiâm tâ tú troh a plâi, [ă chu troh a xiâm, tơkâng loăng. Prôk troh dâng lâi, pơreăng chếo hlá pro loăng răng troh dâng mê. Mâu loăng ki tâ ó hlo plâi gá hrá kân, ôh ti xê plâi kơx^n tâ tâng vâ pơchông [ă mâu xiâm loăng ki rơdêi mê kơtôu gá xuân răng hlâ.

Tiô pôa Cường, pơreăng tr^ng hlá kố tơpá vâ pơlât. Loăng kơphế ki lâi hiăng tro môi hdroh mê kô trâm pơreăng ki kố tâi hơnăm kố troh hơnăm ki ê. {ă tơdroăng ki hiăng rơkê ple\ng tung 20 hơnăm pêt kơphế, maluâ hiăng xúa hên túa pơkeăng pơlât ki tê tung kơchô tê mơdró, la tá hâi drêng lâi pôa hlo xúa châ tơ-[rê tung kơdrum loăng. Nôkố, pôa dế ai tơmiât kô pơkle#p [ă loăng ki nếo, rơdêi tâ. {ă mâu xiâm loăng ki hiăng krâ, pôa kô poê xiâm gá tơdâng [ă tơnêi, mê ‘mâi pêt kơphế hdrê ki nếo kâi trâng [ă pơreăng. Pôa Trần Đình Cường ăm ‘nâi:

‘’Gá [ă môi poê kloăng tiu, tro bi hbríu, mê chiâng môi tíu tâ a kơdâm dêi hlá. Xiâm ki lâi tro tâ ó mê gá chung kru\n tâi. Mâu xiâm loăng ki lâi tro tâ mê xuân ối xông kân. Pơreăng krêa a tơkâng ki lâi tơkâng ki mê hlâ. Tâng pơkl#p xiâm mê gá hlâ tâi. Athế tăng hdrê ki lâi le\m vâ pơkle#p a xiâm’’.

Pôa Đinh Văn Sáu, cho ngế ki hên hơnăm pêt kơphế a pơlê Ia Tung, cheăm }ư\ Á, pơlê kong kơdrâm Plei Ku tối tiah kố, drêng tá hâi pơlât prêi pơreăng tr^ng hlá, mê mâu troăng hơlâ kih thua#t ki ê môi tiah têa tôh, phon rơvât kô ôh tá tơ-[rê klâi. Pôa Đinh Văn Sáu ăm ‘nâi:

‘’Xiâm loăng kơphế hiăng tro pơreăng tr^ng hlá gá xuân rơ-iêo tâi. Ki hdrối tâ cho kơdroh ki dâi le\m, má péa gá pro ăm xiâm loăng kơphế rế hlâ. Á ai rơvât phon, la gá oh tákrúa mê xuân ôh tá tơ-[rê klâi’’

Nô kố, a cheăm }ư\ Á, pơlê kong kơdrâm Plei Ku, kong pơlê Gia Lai ai vâ chê 400 ha kơphế dế tung pơla krí. Tung mê, ai [ăng tơnêi ki ‘nâ dế tro pơreăng chếo hlá. Kố châ ngăn cho môi tung mâu pơreăng ki ôh tá kâi pơlât a loăng kơphế. Gá kô pro tơruih hlá, khăng tơkâng, sap ing mê pro plâi chiâng răng [ă ôh tá păng kân, kơdroh ki dâi le\m. Tơdroăng kố pro mâu khu ki pơkuâ kơdrum deăng tôu tuăn khât. Pôa Hoàng Văn Cao, ngế ki pơkuâ 1 ha kơdrum kơphế dế tro pơreăng chếo hlá ăm ‘nâi:

‘’Tâng pinôh tá xôh pơkeăng mê gá kô tơdjâk troh hên kơdrum deăng kơphế ki ê. Môi tiah gá kô răng tơkâng, răng hlá. Pin xôh pơkeăng mê gá xuân chía tâ iâ ‘na ki chếo hlá. Hiăng rơkê ple\ng khât tung tơdroăng ki rak ngăn kơphế. Á rơhêng vâ ai tơdroăng ki tiâ mơnhên dêi kih sư, mơhno ăm á mâu túa pơkeăng ki ê vâ á xôh ăm dêi [ăng kơphế’’.

Vâ kơjo kum hnê kuăn pơlê mâu tơdroăng hbrâ  mơdât [ă pôi tá ai pơreăng lo têa nheăn kâ ‘nhiê loăng kơphế ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai tơpui tơno [ă kih sư ngăn ‘na chiâk deăng Lê Bá Nghiêm, cho kăn [o# Hnê pêi chiâk deăng kong pơlê Gia Lai.

Êng: Ô kih sư, a rơnó mêi, ki hngiâm kơchoh pro chiâng ai pơreăng chếo hlá a hên mâu loăng kơphế. Tiah mê, pơreăng kố ăm pin hlo môi tiah lâi [ă kâ ‘nhiê ki tiah lâi a loăng kơphế?

Kih sư Lê Bá Nghiêm:  Cho ‘nâng, rơnó mêi cho rơnó dêi hên mâu kơmeăn kâ ‘nhiê a loăng kơphế a Tây Nguyên. Pơreăng pro chếo hlá cho túa pơreăng ki pro chiâng ai kơmeăn kâ ‘nhiê. Apoăng hlo ai mâu tíu tring tr^ng pá kơdâm hlá kơphế, môi tiah ai têa rơmâ kơtó. Klêi kơ’nâi mê, mâu ki tíu ki tring tr^ng mơtiah ai têa rơmâ kơtó mê rế tâ tú lâp lu, ki hên pro chiâng ai kơtâk, tơpoăng mơngiơk tr^ng vâi tối cho pơreăng pro chếo hlá, tâng lôi ton kô chiâng ai mâu tru\m hloh a hlá. Mâu tru\m mê tơdjêp [ă dêi rơpó chiâng tíu ki hloh kân, klêi mê hlá tơruih, tơdjâk troh xông kân [ă vâ xông rơdêi dế loăng. Tâng kơdrum kơphế ki lâi hlo ai tơpoăng tr^ng pro chếo hlá kô hía ki vâ xâp rơngiâp dêi loăng, mê loăng kô tơdjâk troh tơdroăng lo reăng kơ’muăn plâi.

Á tơmiêt, rơnó mêi a Tây Nguyên ôh tá ai ki eăng trâ dêi mâ hâi, malối a mâu loăng ki ai hlá tơruih xua tơdjâk ing tơdroăng ai tơpoăng tr^ng pro chếo hlá mê hlối pro loăng ôh tá kơ’muăn plâi hên. Tâng ó, a rơnó mơdrăng, loăng kơphế kô tơruih hlá xua gá tro pơreăng pro ai tơpoăng tr^ng hlối chếo hlá hên,  ôh tá pro loăng hlâ  la plâi ôh tá kơ’muăn hên [ă hlối tơdjâk ki xông kân dêi dế loăng’’.

Êng: Vâ hbrâ mơdât pơreăng chếo hlá, mâu kăn kơdrum deăng thế pêi pro mâu kih thuât [ă hoă hok ki tiah lâi, ô kih sư?

Kih sư Lê Bá Nghiêm:   Apoăng thế tí tăng ngăn ‘nâi ple\ng troh tơdroăng ki hơ’lêh ‘na hdrê. Nôkố, Vie#n Khoa hok ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên hiăng tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na mơjiâng pro mâu hdrê kơphế ki dâi le\m kâi trâng tơplâ mơdât pơreăng, gá kô kâi mơdât pơreăng pro chếo hlá. Xua mê, mâu kơdrum ki pêt dâng 7-8 hơnăm achê kố iâ hlo tro pơreăng kâ ‘nhiê xua xua gen dêi hdrê loăng kâi trâng tơplâ [ă pơreăng.  

Ki hmâ hlo hên cho a mâu kơdrum ki xap 15-20 hơnăm tơngi hdrối nah, mâu kơdrum loăng ki pêt hdrê ton, hdrê ôh tá rơdêi le\m ôh tá kâi tơplâ mơdât pơreăng. Ki kal má môi vâ kâi tơplâ mơdât pơreăng pro chếo hlá xuân cho ing hdrê.

Pak^ng mê, klêi rơnó krí plâi kơphế, vâi hmâ xếo dêi kơdrum, pôe tâh tơkâng ki hiăng krâ, tơkâng ki hiăng tâi plâi. Mê cho hbrâ mơdât pơreăng pro chếo hlá. Malối cho xôh pơkeăng gôk đồng môi tiah boóc-đô a poăng rơnó mêi vâ kơdroh mâu kơmeăn lo kâ ‘nhiê mê cho ki pin vâ mơdât pơreăng. 

{ă mâu kơdrum loăng ki ai pơreăng pro chếo hlá hên, vâi thế pêi pro tơdroăng ki pơklêp a xiâm kông loăng [ă môi túa hdrê ki nếo. Tơkéa vâ tối loăng tro pơreăng chếo hlá xua ing tung gen, vâi pôe tâh tơkâng ki mê, pơklêp a loăng mê [ă hbrê ki nếo mê loăng kô ôh tá tro pơreăng chếo hlá. Mê cho tơdroăng pêi pro vâ tah pơreăng pro chếo hlá ki hiăng kâ ’nhiê ó a loăng.

Êng: Pơreăng pro chếo hlá cho môi tung mâu túa pơreăng ngăn cho kâ ‘nhiê tiô rơnó a loăng kơphế. Tiah mê ai túa pơkeăng ki lâi, lơ túa pêi pro ‘na kih thua#t ki môi tiah lâi vâ kâi kơdế vâ mơdât pơreăng kố há, ô kih sư?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: Pơreăng pro chếo hlá tơdjâk troh ki vâ pro xâp rơngâp ăm loăng, tơdjâk troh plâi kơ’muăn hên lơ ôh. Hmâ hlo vâi krâ nho\ng o hâi kơhnâ ngăn khât dêi kơdrum vâ ‘nâi ‘na pơreăng kố, bú ‘nâi to pơreăng pro chếo hlá  mê ah xôe pơkeăng xôhapoăng rơnó. La pơreăng ki kố gá môi tiah môi túa pơreăng kâ ‘nhiê tiô rơnó a loăng kơphế, hlo kâ tiô khế hơnăm loăng xông kân.

Pơkeăng xôh hbrâ mơdât [ă kơdế pơreăng pro chếo hlá kơphế vâ môi tiah dêi rơpó, bú phá tơ ê ‘na ki tê lơ ôh . Drêng xôh hbrâ mơdât, ngăn tâng hlo kơmeăn kâ ‘nhiê loăng mê iâ tâ thế xôh iâ há. Tâng kơdê pơreăng thế xua pơkeăng xôh tiô nồng độ ki têi tâ iâ. Hmâ hlo vâi xôh pơkeăng ai xiâm gốc đồng môi tiah Champion hay Tilt super… cho mâu khu pơkeăng ki hbrâ mơdât pơreăng [ă kơdế kơmeăn kâ ’nhiê .

Vâi krâ nho\ng i bú pâ tung tuăn tiah kố, khu pơkeăng  gốc đồng kâi kơdế tá pơreăng ki pro chếo hlá, kơmeăn kâ ‘nhiê a loăng kơphế a rơnó mêi. Ki khât gá, tiô a tơmiêt tiah kố, loăng kơphế tro pơreăng pro chếo hlá xuân ôh tá châ xôh hên tung hbrâ mơdât, mê ki hên cho vâ ‘mâi hơ’lêh tê. Loăng ki lâi ai pơreăng kâ ‘nhiê hên thế rah túa pơklêp hdrê ki nếo dâi le\m, tâng ôh lâk lôi xiâm pê vâ hơ’lêh pêt hdrê  ki nếo.

Hôm mơnê kô kih sư!

Nguyễn Thro chêh

Gương prếi Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng