Hơnăm 2011, rơpo\ng jâ La Thị Ấn, a tôh kơpho# Thống Nhất, pơlê kân Ea Pô], tơring }ư\ Mgar hiăng khên tơnôu hơ’lêh pêt lối 7 sào tơnêi pêt kơphế ki ôh tá dâi le\m chiâng pêt plâi [ơr Booth. Kơnôm châ rak ngăn tro kih thuât, kong prâi tơniăn le\m, mê sap ing rơnó krí ki apoăng rơpo\ng jâ hiăng châ xo laih vâ chê 100 rơtuh liăn. Hlo châ liăn laih, mê nếo tơ’lêi pêt, rơpo\ng jâ hiăng ‘no tơ’nôm kơxo# liăn vâ hơ’lêh pêt tâi tâng kơdrum kơphế lối 1 ha 3 sào pêt hdrê plâi [ơr Booth, châ xo liăn rêm hơnăm dâng 150 rơtuh liăn. Hdrê plâi [ơr kố ai plâi ôh tá tro rơnó tâng vâ pơchông [ă plâi [ơr tiah hmâ, mê jâ Ấn hmâ tối dêi cho ‘’[ơr tứ quý’’:

‘’{ơr tứ quý gá ai plâi kơtốu tâ [ơr ki ai plâi tro rơnó, môi tiah rơpo\ng á pêt rơnó ki apoăng krí xo châ 130 rơtuh, mâu hơnăm kơ’nâi mê athế châ 180 rơtuh. Kơchơ tê mơdró nôkố ôh tá plâi vâ tê, Têt á ai plâi tê, tê 1kg châ troh 40 rơpâu liăn, xua ôh tá ai mê tê châ yă kơnâ tâ hên tâng vâ pơchông [ă [ơr tro rơnó’’.

Rơpo\ng pôa Nguyễn Cường ối a thôn 5, pơlê kân Ea Pô], tơring }ư\ Mgar hiăng pêt hdrê plâi [ơr Booth kố vâ chê 6 hơnăm kố. {ă [ăng deăng vâ chê 2 ha, rêm hơnăm pôa Cường châ xo dêi troh 250 rơtuh liăn. Ki tơviah dêi plâi [ơr Booth kố tâng vâ pơchông [ă [ơr tiah hmâ gá lo reăng sap ing khế 1 troh khế 3 [ă châ krí xo sap ing khế 11 hơnăm hdrối troh khế 3 lơ khế 4 hơnăm kơ’nâi. Xiâm loăng xông kân le\m tung pơla kong tô le\m, malối gá tơtro [ă kong prâi kơpong Tây Nguyên. Kih thuât rak ngăn hdrê kố xuân ôh tá pá, bu kal tơtro\ng troh rơnó ki lo reăng, kơ’muăn plâi mê xiâm loăng kô ai plâi kơtốu hên. Pôa Nguyễn Cường a thôn 5, pơlê kân Ea Pô], tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Gá ai plâi ôh tá tro rơnó, mê pin xúa phon rơvât xôh a hlá [ă kơxo# phon đăm 10, kali 10, lân iâ tâ dâng 60%, môi kơhôp pin hơ’lâk môi kơthung xôh kơchoh tung pơla mơ’nui khế 6. Dâng 10 – 15 kơ’nâi, mê tơku\m xôh môi hdroh nếo vâ pro ăm gá lo reăng. Pơtối mê, pro ăm gá vâ tơpo reăng, kơ’muăn plâi to hơto loăng đuih pơtối xôh nếo vâ rak plâi, kum plâi xông kân tơdâng’’.

Mâu hơnăm achê pơla kố, pá k^ng pêt hdrê loăng xiâm cho kơphế [ă tiu, kuăn pơlê a }ư\ Mgar dế ai troăng hơlâ vâ hơ’lêh pêt hên hdrê loăng plâi kâ, tung mê ai [ơr Booth.

Pôa Phạm Quang Mười, kăn pơkuâ {ơrô ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê tơring }ư\ Mgar ăm ‘nâi, plâi [ơr Booth gá tơtro [ă kong prâi, tơnêi tơníu a kố plâi tơ’lêi xông kân le\m, ai plâi kơtốu há. {ă ki xiâm tung pơla krí xo plâi ôh tá tro rơnó tâng vâ pơchông [ă plâi [ơr tiah hmâ [ă ai trếo hơ-iâ, rơmâ hên tâ, mê [ơr Booth ai yă tê kơnâ tâ há tâng vâ pơchông [ă hên hdrê plâi [ơr ki ê:

‘’Ki tơ-[rê ‘na cheăng kâ dêi khu plâi [ơr re\ng gá tro, xua tung pơla rơnó plâi [ơr dêi Dak Lak tối tơdjuôm [ă tơring }ư\ Mgar tối phá tung pơla ôh tá ai plâi [ơr chiâng vâ tê tâk troh 60 rơpâu liăn/1kg. Plâi [ơr ôh tá tro rơnó ki hên cho vâ kum ăm tơdroăng kâ ối drêh ăm mâu kơchơ tê mơdró ki kân má môi a Hà Nội, pơlê kong kân Hồ Chí Minh [ă hên kong pơlê ki ê mê tơdroăng ki rơhêng vâ roê hên. Thăm nếo, tâng ôh tá ai plâi [ơr tung tơnêi têa tê mê mâu khu tê mơdró vâ ối roê ‘mot plâi [ơr sap ing kong têa ê tê a mâu siêu th^ ki kân’’.

Tiô Vie#n Khoa hok kih thuât Pêi chiâk deăng – Pêt kong Tây Nguyên mê tơdroăng ki pêt tơvât plâi [ơr Booth tung kơdrum kơphế kô kum mâu rơpo\ng kuăn pơlê ví tơdroăng ki tro lu\p drêng bu pêt to môi to hdrê loăng, pro troăng prôk ki nếo ăm mâu kơdrum kơphế ki hiăng krâ, mơdêk kơxo# liăn pêi lo tung môi [ăng tơnêi pêt. {ơr Booth cho hdrê loăng plâi ôh tá tro rơnó ai hâi khế rak ngăn gá môi tiah [ă loăng kơphế mê vâi krâ nho\ng o ôh tá mơ’no hên hnoăng cheăng. Pá k^ng tơdroăng ki pêt tơvât [ơr Booth kô kum tơ’lêi kong prâi kơdrum loăng, mơdêk ki hngiâm kơchoh [ă kum pro tơ’mô kong prâi kum ăm hdrê loăng kơphế xông kân le\m tâ.

Vâ kum kuăn pơlê ki pêt plâi bơr ai plâi oh tá tro rơnó môi tiah lâi ăm tơtro tung cheăng kâ, Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường, kăn ngăn ‘na loăng kong [ă loăng plâi kâ, dêi Vie#n khoa hok kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên hnê tối ‘na kih thuât rah hdrê, tơnêi [ă túa rak ngăn loăng plâi bơr Booth, plâi bơr (Rit) Reed. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Êng: Ô Tie#n sih, nôkố hlo vâi tê hên hdrê plâi bơr, a Tây Nguyên kuăn pơlê thế rah hdrê plâi bơr ki ai plâi oh tá tro rơnó môi tiah lâi ăm tơtro?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Hdrê plâi [ơr (But) Booth 7 ai plâi oh tá tro rơnó gá hrá tum, rơnó ki ga tum cho sap ing khế 11 troh khế 2 rêm hơnăm, [ă hdrê ki hrá ai plâi ki má 2 cho hdrê plâi [ơr Reed xuân hrá tum, mâu hdrê ki kố xuân cho hdrê ki le\m drêng pêt oh tá tro rơnó [ă gá ai plâi tê châ kơnâ liăn.

Êng: Ô Tie#n tih, mê Tie#n sih tối ăm ‘nâi tơdroăng ki oh tá tro dêi péa hdrê plâi [ơr kố?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Ki le\m dêi hdrê plâi bơr Booth 7 gá tiah kố: hdrê ki kố ai plâi hên, oh tá pơrah mơhé vâ pêt u lâi a mâu kơpong tơnêi ki pơrá phá, [ă gá xuân chiâng a hên tâng pêt a kơpong tơnêi oh tá xê to a tơnêi khêi bazan. La ki oh tá tro dêi hdrê loăng kố ôh tá kâi trâng [ă re\ng tro pơreăng kâ ‘nhiê. Môi tiah pơkeăng Phytophthora pro rơheăng a loăng, tơlêa a rêi, tri tô hmui pong kâ, oăng khêi kô pâk a plâi kô pro plâi oh tá le\m.

{ă plâi [ơr Reed, xua gá châ tí tăng rah xo pro kơ’nâi mê kâi trâng tâ [ă ôa hdrong kâ ‘nhiê, má 2 nếo, plâi gá hên, plâi ku\n a râ má 1, tơ’lei châ tê ăm kong têa ê. Troh nôkố, ngin hâi teăm châ hlo ki oh tá tro dêi hdrê ki kố. Klêi ngin séa ngăn, kố cho 2 túa hdrê ki pơxúa tung tê mơdró mê kuăn pơlê hmiân tuăn rôe hdrê vâ pêt ăm ai plâi châ tê mơdró.   

Êng: Pâ Tie#n sih ăm ‘nâi mâu tơdroăng po tơnêi, pêt tơ’nôm hdrê loăng plâi bơr ki ai plâi oh tá tro rơnó kố?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: {ă tơdroăng rah tơnêi pêt, má môi pin rah tơnêi thế rah pêt a tíu pro a ‘ngêi, x^ng oh tá châ kơchoh. Má péa, tơnêi thế le\m oh tá ai êak krêng. Kih thuât pêi pêt plâi bơr thế pêt a tơnêi, gá oh tá môi tiah pêt kơphế, tâng pêt tung kloh pin thế tôh, xua tung 3 hơnăm loăng pơxiâm xông kân loăng plâi bơr gá cho tơdroăng pêt [ă rak ngăn. Pêt kơtăn hơngế ngăn tiô kơ hdrê, tiô ngin tí tăng ‘nâi ple\ng plâi bơr Booth 7 kuăn pơlê pêt kơtăn xiâm kố [ă xiâm tá sap 6-8m xua tơkâng gá tơpêang, tơ’mô [ă 210 xiâm tung môi ha. Tâng hbrê bơr Reed, tơkâng gá ku\n tâ, kơtăn xiâm kố [ă xiâm ki tá sap 4-6 met, tơ’mô 417 xiâm tung 1 ha. To tơdroăng pêt tơvât, kuăn pơlê thế pêt sap ing 90-100 tung 1ha tơnêi tu\m péa hdrê plâi bơr.

Êng: Tơdroăng rơvât phon ăm loăng plâi [ơr tung 3 hơnăm a poăng môi tiah lâi ô tie#n sih?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: 3 hơnăm pơxiâm xông kân pin thế choi đăm vâ loăng re\ng kân, tâng pơla kố ai phon êak ro gá tro ‘nâng. Pin thế rơvât sap ing 15-20 kg tung 1 xiâm loăng pơla kố, dâng 2 hơnăm rơvât môi hdroh, pôi tá rơvât phon hoă hok tung pơla kố. Xua tâng rơvât phon hoă hok kô pro chôu tơnêi, tơdjâk troh roh ki pơtối. Tơnêi chôu tâng rơvât phon kô ôh tá hê, tâng phon oh tá hê kô tơdjâk troh loăng ai plâi hên lơ ôh. 

Êng: Túa rak ngăn môi tiah lâi vâ plâi bơr lo reăng kơ’muăn plâi, ô tie#n sih?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Châ khât, loăng plâi bơr châ pêt a tơnêi khêi bazan gá tro ‘nâng, loăng re\ng xông kân rơdêi. Tiah mê, ngăn a pơla ki lâi pin thế rơvât phân ăm loăng. Pin thế po văng nhâ, tróu tah ‘nâ tơkâng loăng ki oh tá le\m, vâ tơkâng ki ê xông rơdêi bâ phuâng ăm loăng. Klêi mê thế rơvât iâ gá 2 hdrôh ăm loăng. A mơhnhôk kuăn pơlê rơvât phon lân Văn Điển, xua phon ki kố pro ing hmốu rơbông, loăng kô ai calci tơ’nôm. Hdrối rơvât phon lân, pin thế rơvât phon hdrối môi hdroh. Tâng pêt môi túa hdrê xuân chiâng rơvât, ôh tá pêt tơvât pin thê xôh a hlá. Pá kong tê mơdró nôkố ai hên túa phân, khu mơjiâng pro hiăng chêh hnê a kơxâk phon. Tiah hmê, [ă kung kếo, 0,25lit mê pin hơ’lâk dâng 3 kơthung tơnô ki 200lit, mê pin xôh hên ăm loăng. Môi ha 200 xiâm mê kal dâng 4-6 kơthung tơnô xôh hiăng bê. Ki pơxúa dêi phon lân cho vâ ăm xông rơdêi nếo, gá kô hơbú vâ tơpo reăng. {ă tơdroăng pêt môi túa hdrê, phon lân ki rơvât 0,5-07kg/môi xiâm/môi rôh xôh, kơ’nâi 20 hâi rơvât tơ’nôm môi tiah mê.

Êng: Tung pơla loăng plâi [ơr lo reăng, kơ’muăn plâi, kal thế tơtro\ng tơdroăng klâi [ă kih thuât rak ngăn môi tiah lâi ô tie#n sih?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Drêng loăng plâi bơr dế tung rơnó vâ pơxiâm lo reăng, pin pôi tá tôh têa, ôh tá chiâng rơvât phon, lôi ăm loăng lo reăng xêh ti mê. Klêi loăng hiăng lo reăng pơxiâm ai plâi kơbâng, mê phin nếo rơvât phon NPK-8-16 môi hdroh, [ă hlối xôh Calci-BO ăm loăng. Pó vâi krâ nho\ng o xuân chiâng rôe a mâu tíu tê pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong, ki xiâm dêi tơdroăng rơvât phon vâ mơdat oh tá ăm loăng tơruih plâi. Pin thế xôh 2-3 hdroh, rêm hdroh xôh kơtăn ing rôh ki hdrối [ă kơ’nâi sap 15-20 hâi, kố cho mâu kih thuât ki tro thế pêi pro. Tung pơla kố, pin thế tơtro\ng drêng plâi bơr hiăng kân to hơto krui chôu mê pó thế kơdroh rơvât phân đăm, rơvât phon lân. {ă tung pơla hiăng vâ krí plâi oh tá chiâng rơvât kali, ah phon kô pro plâi chiâng prêa.

Êng: Hôm mơnê kơ Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường!

Tuấn Long chêh

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng