Rơpo\ng pôa Trần Sanh ối a thôn Hiệp Thịnh, cheăm Quảng Hiệp, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak ai 500 xiâm tiu ối tung hơnăm má 4. Kố châ ngăn cho rôh xiâm tiu dế xông kân le\m. Laga, mâu rôh kong mê, kong tôu tơvât dêi rơpó a mơ’nui hơnăm 2017 hiăng pro kơdrum tiu dêi pôa hlo hdrong xông kâ ‘nhiê. Pôa Sành ăm ‘nâi, klêi kơ’nâi mâu rôh kong ê ton hâi, mê xiâm tiu hlo chiâng tr^ng hlá, u\m rêi, pôa hiăng xúa phon rơvât ing hlá vâ ‘mot tơ’nôm trếo kơhiâm [ă xúa pơkeăng vâ pơlât. Tơkâ luâ hâi khế mê nôkố hiăng hlo xiâm tiu tơniăn le\m la a mơ’nui rơnó pôa hiăng ôh tá xúa pơkeăng. Nôkố, kơdrum tiu ki nếo klêi krí hlo rế hía rế hlâ:

‘’Rôh mơ’nui dêi rôh kong mê hngê á ôh tá xôh pơkeăng mê nôkố hlo pơreăng xông kâ ‘nhiê nếo. Dâng 400 – 500 xiâm mê nôkố hiăng hlâ lối 100 xiâm, xiâm dế drêh ngiât le\m tiah mê, hiăng krí klêi mê nôkố tiu tro pơreăng kâ ‘nhiê hlâ athế xôh pơkeăng hbrâ mơdât yoh’’.

{ă jâ Đặng Thị Lài, ối a thôn 1, cheăm Ea Bhốc, tơring }ư\ Kuin, cho ngế ki hiăng hên hơnăm tung tơdroăng ki pêt tiu ăm ‘nâi, hơnăm kố, rơpo\ng jâ xuân môi tiah hên mâu rơpo\ng ki pêt tiu ki ê a kố tôu tuăn xua kong prâi ôh tá tơniăn, drêng tôu drêng mêi, pro kơdrum tiu ai mâu pơreăng rơbông, oâ prâp a hlá mê pro xiâm tiu rế hía rế ôh tá păng kân, kloăng tiu ku\n, ôh tá dâi le\m xuân kơdroh ‘na kloăng. Tâng môi tiah hdrối nah kơdrum tiu 2 rơpâu xiâm dêi jâ rêm hơnăm châ 8 ta#n mê hơnăm kố bu ối dâng 6 ta#n:

‘’Pơreăng hlâ tơdế hlá xuân dế ối tâ tú, mâu pơreăng tr^ng hơnăm kố hlo hên tâ hơnăm nah va achê 1/3 kơdrum, pơreăng kố tâng vâ pơchông [ă mâu xiâm loăng ki ôh tá tro pơreăng kơdroh vâ chê 1/3 ki ‘nâng ‘nâi, kloăng ku\n’’.

Rơpo\ng pôa Võ Trường Trọng, a cheăm Ea Tiêu, tơring }ư\ Kuin ai 600 xiâm tiu dế tung pơla krí xo plâi pêt tơvât tung kơdrum kơphế. Klêi kơ’nâi krí, hlá tiu xuân ối drêh ngiât le\m, hbo la xuân ai pơreăng chếo a poăng hlá. Pôa Trọng dế tôu tuăn hôm chiâng xôh pơkeăng ăm kơdrum há lơ ôh, rơtế [ă mê mâu tơdroăng ki hơ’lêh dêi kong prâi tung pơla achê kố hiăng pro ăm pôa tôu tuăn khât tung tơdroăng ki rak ngăn tiu klêi kơ’nâi ai plâi.

‘’Kong prâi nôkố hơ’lêh hên drêng tôu, drêng mê drêng kơdrâ mê mê á xâu drêng lo reăng ôh tá tơ’mô, pơxiâm vâ lo reăng ôh tá tơ’mô mê á rơhêng vâ mâu khu ki rơkê ple\ng tiâ mơnhên ăm á xuân môi tiah rêm ngế kuăn pơlê ki pei chiâk pêi deăng ‘nâi tơ’nôm va ai túa pơkâ pêi tro tâ tung rak ngăn kơdrum tiu’’.

Troh nôkố, ki hên mâu ngế ki pêt tiu a Dak Lak hiăng ‘nâi nhên mâu túa rak ngăn tiu klêi kơ’nâi krí môi tiah go#m văng kơdrum, poê tơkâng tâ tá xiâm, tôh têa, mơ’no têa, rơvât phon ăm loăng. La kong prâi hơ’lêh rơtế [ă mê ai hên tơdroăng ki hnê tối ‘na rơvât phon, xôh pơkeăng, pơkeăng ki ăm gá re#ng kân pro hên vâi krâ nho\ng o chiâng ôh tá ‘nâi vâ pro tiah lâi.

Klêi krí tiu hmâ hlo tiu hía tâi trếo kơhiâm tơ’lêi tro ôa hdrong kâ ‘nhiê. Xua mê, tơdroăng rak ngăn thế teăm tơdrêng kô pro ăm tiu xông rơdêi nếo kâi tơplâ mơdât [ă mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê a kơxái tiu roh kơ’nâi. Kơ’nâi kố Tie#n sih Trương Hồng, Viện trưởng Viện Khoa hok kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô tơpui tơno hnế tối ‘na kih thuât rak ngăn tiu klêi krí.

Êng:  Ô tie#n sih, pôa tối ti lâi ‘na tơdroăng krí tiu hơnăm kố?

Tie#n sih Trương Hồng:  Ngăn ‘na hyôh kong prâi, mơhé xua hên tơdroăng ki hơ’lêh xua ing tơdjâk hyôh kong prâi la tung hơnăm kố pin kô hlo tơ’lêi. Kuăn pơlê krí dêi tiu pơ’lăng pơla kong tô mơdrăng, têng re\ng khăng xua mê pro  le\m kloăng tiu. Malối, kong prâi kô kum kơdroh pơreăng lo kâ ‘nhiê tiu klêi krí, xua tâng drêng pin têng ki kơchoh hên kô tơ’lêi pro chiâng phok ah kô ai kơmeăn kâ, xua mê pin thế pêi pro túa hoă hok vâ kơdế pơreăng mâu rôh krí plâi tiu hơnăm kố tơ’lêi hlâu.

Êng:  Klêi krí tiu, kơxái tiu hmâ tro mâu ôa hdrong ki lâi kâ ‘nhiê, túa kơdế gá ti lâi ô tie#n sih?

Tie#n sih Trương Hồng:  {ă mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê kơxái tiu klêi krí plâi kuăn pơlê thế lăm ngăn vâ ‘nâi. Má môi pơreăng pro chếo hlá. Mơhé hâi kâ ’nhiê hên la kuăn pơlê thế tơtro\ng vâ rak ngăn dêi kơdrum ile\m. Malối klêi krí plâi thế tơtro\ng lơ ai mâu ôa rơbông kâ ‘nhiê rêi tiu. Kố cho pơreăng ki kâ ‘nhiê ó tâng oh tá re\ng châ ‘nâi re\ng teăm kơdê tah. Tâng vâi krâ nho\ng o hlo dêi tiu oh tá xông rơdêi xếo mê thế ngăn a rêi, ngăn a xiâm dâng 5-10 cm kơtăn tơnêi tâng ai ôa prâp kâ ‘nhiê pin kô hlo thế re\ng xôh pơkeăng kơdế.  

Êng:  Ê, hơnăm kố hên kuăn pơlê ăm ‘nâi, a kơxái tiu dêi vâi hlo ai pơreăng ki khêi, ti lâi taih mê ô tie#n sih?

Tie#n sih Trương Hồng:  Tơdroăng ki mê phá tâ hmâ hlo tâng vâ ngăn [ă ki hmâ hlo rêm hơnăm. Rêm hơnăm pơreăng pro klêi hmâ hlo kâ ‘nhiê a mơ’nui rơnó mêi. Xua tâi tâng mâu kơmeăn bú lo, [ă xông kâ ’nhiê drêng tơnêi hngiâm kơchoh. La hơnăm kố mơni kô hơ’lêh xua ing kong prâi, mê pơreăng pro khêi kô lo hên tâ. Mê cho tơdroăng ki kuăn pơlê thế tơtro\ng tung pơla pêi pêt rak ngăn. Oh tá xê drêng hlo pơreăng khêi pin xoh pơkeăng hlối, mê ki tro gá pin thế ‘nâi nhên pơreăng hiăng lo kâ ‘nhiê hên to lâi, hôm kal thế xoh pơkeăng há lơ ôh, tâng hmếo pơ re\ng xôh pin kô rế ‘no hên liăn rôe pơkeăng, má péa nếo, ki pro ‘mêi dêi hyôh kong prâi xua xoh pơkeăng kô tơdjâk ‘mêi troh ivá pin.

Êng:  Ê, xua hlo ai hdrong kâ ‘nhiê hmâng vâ  hên kuăn pơlê ki pêt tiu tô tuăn [ă xúa hên pơkeăng xoh kơdế pơreăng. Tiah mê tie#n sih hôm ai tơdroăng vâ hnê tối ki klâi ăm kuăn pơlê?

Tie#n sih Trương Hồng:  Tơdroăng mê pro ti lâi vâ xôh pơkeăng ăm tơ-[rê. Ki tơ-[rê akố cho tơ-[rê ‘na cheăng kâ, rêh ối [ă ‘na hyôh kong prâi. Kuăn pơlê tơtro\ng má mối thế xúa ‘na kih thuât tung hên tơdroăng, tơkéa vâ tối rak ngăn kơdrum tiu krúa le\m, kơxái tiu xông rơdêi kô kâi mơdât mâu oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhiê. Má péa nếo, pin thế lăm ngăn đi đo kơdrum tiu vâ re\ng châ hlo, pin kô teăm hbrâ mơdât xua pơkeăng xôh tro tiô pơkâ hnê pro 4 tro. Oh tá xê kho\m thế xôh pơkeăng [ă nồng độ ki têi, mê pin xôh troh nồng độ, tro tơdroăng chên hnê a tơtrong, tro tiu chôu mê kô tơ-[rê.

Êng:  Ô tie#n sih, klêi krí mê tơdroăng vâi krâ nho\ng o tơmâng vâ ‘nâi má môi cho tơ’nôm trếo kơhiâm mơtiah lâi ăm tơtro. Mê tie#n sih hôm ai hnê tối klâi ăm vâi krâ nho\ng o?

Tie#n sih Trương Hồng:  Vâ kum tiu xông rơdêi klêi krí plâi kuăn pơlê thế tơtro\ng thế rơvât mâu túa phon đăm hên, lân hên, iâ kali tâ. Tơdroăng tơ’nôm phon mê vâi krâ nho\ng o thế tơru\m [ă toh têa. Drêng pin rơvât phon [ă kơmăi toh têa kơd^ng xuân kơdroh phon rơvât xap 30-40% tâng pơchông [ă tơdroăng hmâ pêi. Ki kal gá, tiu xúa gá kal vâ hên iâ to lâi phon, ôh tá xê thế rơvât hên to kéa lâi. Hmâ hlo tiô hnê tối dêi mâu ki rơkê, tâng kơdrum tiu pin châ 5-6 ta$n plâi mê pin thế rơvât 8 tặ urê, mê cho vâ pơtih, mê cho túa rơvât phon ki pin hmâ. Tâng rơvât ing tôh têa mê pin bú rơvât dâng 500 kg tê. Xua rơvât ing tôh têa  a xiâm ki hngiâm kơchoh dêi tiu châ pơtối rak vế [ă xông rơdêi le\m, xua mê ki rơvât phon tro tâ, pro pơxúa hên tâ.

Hôm, mơnê kô tie#n sih.

Gương prếi Katarina Nga tơplôu tơbleăng