Klêi kơ’nâi hâi khế séa ngăn [ă hriâm [ối, hơnăm 2013, pôa Vi Văn Doãn, a thôn 6B, cheăm }ư\ Elang, tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak hơ’lêh pêt hdrê plâi krui ngeăm. Apoăng bu pêt mơnúa ngăn dâng 500 xiâm, la pôa Doãn hlo pêt plâi krui ngeăm kố gá tơtro [ă kong prâi, tơnêi tơníu, ôh tá ‘no hên ivá pêi, rak ngăn. Maluâ ‘nâi nhên kih thuât tung rak ngăn, la rơnó plâi krui kố nah pôa châ xo 20 ta#n plâi, [ă yă tê dâng 18 rơpâu/kg, rơpo\ng pôa xuân ối châ liăn laih hên lối 100 rơtuh liăn.

‘’Rơpo\ng á dế kố châ xo châ 500 xiâm, ối to lâi hr^ng xiâm á nếo pêt. Á hlo tơ-[rê khât ‘na cheăng, hdrối nah á ko ‘nhê kơphế pêt krui ngeăm yă châ xo nôkố 22 rơpâu troh 23 rơpâu/kg. Tiah mê 18 rơpâu/kg châ xo tâi tâng tung kơdrum tung 1 hơnăm châ dâng 100 rơtuh’’.

{ă rơpo\ng hngêi pôa Nguyễn Văn Đại, ôi a thôn 3, cheăm Hoà Xuân, pơlê kong kơdrâm Buôn Ma Thuột ai 3 ha tơnêi, la ki hên tơnêi khăng mê pôa bú pêt péa pái sao kơphế. 2 hơnăm hiăng luâ, pôa pơkâ ‘mâi pêt a kơdrum vâ pêt krui ngeăm. Pôa ăm ‘nâi, pêt krui ngeăm pơxúa châ hên luâ tâ 2 hdroh tâng pơchông [ă pêt kơphê. Laga, tơdroăng ki pôa Nguyễn Văn Đại tô tuăn cho hâi teăm ‘nâi tơdroăng vâ pro ăm krui ngeăm tơpo reăng ai plâi tơdâng tơ’mô:

‘’Krui ngeăm á lo reăng hmâng vâ, ôh tá lo reăng hên tơdrêng la ôh tá ‘nâi pro ti lâi, gá lo reăng hmâng vâ mê plâi ôh tá tum, tê ti châ xo liăn hên’’.

Ôh tá xê to trâm pá drêng lo reăng ôh tá tơ’mô, hên ngế ki pêt krui ngeăm a Dak Lak ối tô tuăn tung tơdroăng tơ’nôm trếo kơhiâm, xôh pơkeăng kơdế pơreăng ăm krui ngeăm. Rak ngăn ti lâi ăm tơtro, kum ăm loăng drêh, plâi chí le\m, ai têa hên, hlối ngeăm [ă loăng kơ’muăn plâi hên rơnó pêt cho tơdroăng ki pôa Hoàng Văn Sùng, ối a cheăm Ea Bar, tơring {uôn Đôn xuân môi tiah hên kuăn pơlê ki pêt krui ngeăm, krui kuit púi vâ:

‘’A bú ‘nâi to pêi tê, hâi ‘nâi xúa khoa hok kih thuât, ‘na trếo kơhiâm ăm loăng plâi krui ngeăm, krui kuit. Ngin pêi plâi gá hâi châ tiô pơkâ. Pơla ki lâi rơvât phon, pơla ki lâi xôh phon hlá’’.

Kô ăm hlo loăng plâi krui ngeăm, krui kuit hiăng veăng pro pơxúa ăm tơdroăng cheăng kâ tung kơpong tơnêi ki ôh tá tơtro vâ pêt kơphế lơ pêt loăng plâi hôt a Tây Nguyên, la vâ hdrê loăng plâi kố mơdêk krá ton xo\n, kuăn pơlê a Dak Lak xuân kal châ hnê tối, hnê kih thuât pêt rak ngăn ing mâu kơ koan ngăn ‘na tơdroăng cheăng kố:

Môi tiah ngin nếo tối, ma luâ pêt krui ngeăm, krui kuit rôh apoăng pro pơxúa tơ-[rê tung cheăng kâ, lagá, kố cho hdrê loăng plâi ki nếo, mê hên ngế kuăn pơlê xuân hâi hlê ple\ng kih thuât rak ngăn ăm tơtro vâ loăng kơtốu plâi hên, tơ-[rê.

Vâ kum ăm kuăn pơlê hlê tơ’nôm tơdroăng rak ngăn mâu loăng plâi kâ ki ai pơluăn môi tiah: Krui ngeăm, krui kuit [ă hía hé. Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường, Ngế pơkuâ ngăn ‘na loăng kong [ă loăng plâi kâ, Vie#n khoa hok kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên tối tơbleăng mâu tơdroăng ki xiâm [ă tung tơdroăng pêi pêt, rak ngăn loăng plâi krui ngeăm, krui kuit.

Êng: Ô tie#n sih Hoàng Mạnh Cường, êh tối ăm ‘nâi mâu tơdroăng ki xiâm dêi loăng plâi krui ngeăm, krui kuit [ă ‘na hyôh kong prâi, tơnêi tíu gá môi tiah lâi ăm tơtro?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: {ă loăng plâi krui ngeăm, krui kuit tối tơchoâm cho loăng plâi ki ai pơluăn ki xiâm dế gá lo reăng kơ’muăn plâi kal ai hên têa. Mê mâu kơpong ki pin vâ pêt loăng plâi krui ngeăm thế ‘nâi nhên cho kơpong tơnêi ai têa đi đo. Má péa, kuăn pơlê thế tơtro\ng cho ki xiâm dêi loăng plâi krui ngeăm, krui kuit kâi chiu kơpong ki kong tô têi [ă ki phá tơ ê dêi kong tô hngiú hâi măng rế ton mê plâi rế le\m [ă kơtóu plâi hên.

Tâng pin pêt a tơnêi ki rơngiâp kơchoh đi đo [ă loăng plâi krui ngeăm ôh tá ôh tá  tơtro, gá ôh tá vâ. La [ă krui ngeăm ai hên hdrê, [ă xuân ai hdrê ki vâ pêt a tơnêi hngiú. La ki hmâ hlo mâu loăng plâi krui ngeăm tơtro pêt a kơpong tơnêi khăng, kong tô têi, gá kô tơku\m trếo khoăng, kô ai xik ngeăm hên tung plâi.

Êng: {a\ mâu loăng plâi kâ ai pơluăn tối tơdjuôm [a\ krui ngeăm, krui quýt tối phá xêh mê tơdroăng tơ’nôm trếo piê kơhiêm môi tiah lâi gá tơtro ô tiên sih?

Tiên sih Hoàng Mạnh Cường: Phon rơvât [a\ krui ngeăm, krui kuit tối tơdjuôm vâi krâ tơtro\ng rơvât phon tiô rơxông. Tung rơnó dế ai plâi, kơdroh rơvât phon đăm, pin tơku\m rơvât phon lân [a\ kali. Ki rơhêng vâ tối, pin thế tơ’nôm mâu trếo trung [a\ vi lươ\ng vâ gá ai hên trếo khoăng [a\ xik ôh tá xê rơvât phon đăm hên kô pro chiâng tơruih plâi. Má péa, [a\ rơxông tơpo reăng mê pin thế kơdroh rơvât đăm [a\ lân, mê rơvât hên kali gá kô tơpo reăng kơ’muăn plâi tơdâng tơ’mô. Phon hưh cơ [a\ tâi tâng mâu loăng plâi pơrá cho tơtro.

Ngin xuân pơchân tối vâi krâ thế tơku\m rơvât phon hưh cơ. Ki rơhêng vâ tối cho krui ngeăm, krui kuit tơtro [a\ phon ki ai kali [a\ lân hên. Phon eâk ro [a\ phon chêm pa-ra-ut cho tơtro má môi [a\ krui ngeăm, krui kuit.

Êng: Hôm, pa k^ng vâ trếo piê kơhiâm mê ai tơdroăng mơdât pơrea\ng xuân dế châ hên vâi krâ tơmâng. Tiah mê mâu pơrea\ng, ôa ki klâi hmâ xông kâ ‘nhê a xiâm loăng krui ngeăm, krui kuit ô pôa?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Krui ngeăm, krui kuit ai oâ hdrong kâ ‘nhê hên, ki rơhêng vâ tối tung rơnó tô, tung mê ai lêp rơbông, má péa cho pêk pêng khêi cho mơnhăng [a\ krui ngeăm, krui kuit. Vâi krâ kal kơchăng drêng hlo huăn hmo\ng mê pin thế xôh pơkeăng tơdrêng  xua péa ôa hdrong kố kô hrik a hlá kơbâng. {a\ mâu pơrea\ng, vâi krâ tơtro\ng pơrea\ng ‘na rêi môi tiah (Grên-rêng) Greenring [a\ pơrea\ng khêi hlá, mê cho mâu pơrea\ng ki rơ-iô kal thế hbrâ mơdât. Má péa cho pơrea\ng kơlêa xiâm xua kơmeăn phitophthora pro.

Êng: Môi tiah tie#n sih pơchân tối lêp rơbông cho kuăn kiâ ki kâ ‘nhê hên a krui ngeăm, krui kuit. Tiah mê vâ hbrâ mơdât kuăn ki kố vâi krâ tơmâng troh tơdroăng klâi?

Tie#n sih Hoàng Mạnh Cường: Oâ lêp rơbông kâ ‘nhê drêng xiâm loăng hu\n rơmôe [a\ hlá kơbâng. Xua mê, pak^ng tơdroăng pro kơdrum phuâng le\m, tiô túa ki rơkê xúa mâu pơkeăng rak vế hdrê kơchâi plâi pôm, mê pin xúa yâu khoăng hơ’lâk vâ pro pơkeăng têi xuân môi tiah krêa a xiâm, vâ rơdêi tung hbrâ mơdât hên tâ [a\ pro kơdroh roh xôh pơkeăng.

Laga, pin tơtro\ng ôh tá hơ’lâk tơdjuôm [a\ mâu pơkeăng rak vế hdrê kơchâi plâi pôm ki ai trếo lưu huỳnh [a\ clor xua gá kô chiâng tơ-ê. Pin thế lăm ngăn kơdrum vâ drêng ai môi roh hlá rơmôe thế xôh tơdrêng  ôh tá lôi hlá krâ, ôa lêp rơbông kô kâ drêng xôh ôh tá châ tơ-[rê xếo.

Mơnê kô tiên sih

Katarina Nga, Gương, A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng