Pôa Y Ngoăn Êban, ối a [uôn Kroa B, cheăm }uôr Dăng, tơring }ư\ Mgar ai vâ chê 100 xiâm loăng plâi sầu riêng Siam. Pôa Y Ngoăn ăm ‘nâi: kơdrum sầu riêng dêi rơpo\ng pôa nôkố dế tung pơla rơnó ki kơ’muăn plâi mê tro tơruih plâi. Pôa hiăng roê pơkeăng mơdât ki tơruih plâi [ă pơkeăng hbrâ mơdât ai kơmeăn ‘na xôh pơkeăng la xuân ôh tá hlo tơ-[rê klâi, plâi kơbâng xuân ối tơruih hên h^n. Tâng môi tiah a rơnó hdrối, rơpo\ng pôa Y Ngoăn châ xo 15 ta#n plâi, mê tiô riân rơnó kố bu châ xo dâng 6 ta#n plâi, kơdroh lối tơdế tâng vâ pơchông [ă rơnó hdrối.

‘’Hơnăm kố lo reăng hên la drêng tô xua tơdjâk dêi kong prâi mê ôh tá kâi trâng. Sầu riêng tơtro [ă tơnêi hngiâm kơchoh mê tơdjâk troh ki dâi le\m. ‘Na túa pơlât xuân ôh tá ‘nâi’’.

Ki rơhêng vâ tối troh nôkố, mâu ngế ki pêt plâi sầu riêng tung tơring }ư\ Mgar xuân tá hâi ‘nâi nhên xiâm kối tơdjâk troh tơdroăng ki sầu riêng tơruih plâi kơbâng. Hên kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng tối tiah kố xua oâ hdrong kâ ‘nhiê mê rêm hngêi hbrâ mơdât tiô túa dêi tơná ‘nâi. Laga, tơdroăng tơruih plâi kơbâng xuân hlo ối tơruih hên. Tơdroăng kố dế pro pá ăm mâu ngế ki pêt plâi sầu riêng pro kuăn pơlê chiâng tô tuăn xua tơdjâk troh kơxo# pêi lo.

Pôa Y Lực Adrơng, Kăn hnê ngăn kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng cheăm }uôr Dăng, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Kong prâi ôh tá tơniăn mê tơdjâk troh mâu tơdroăng, má 2, kuăn pơlê tá hâi ‘nâi nhên khoa hok kih thuât vâ xôh pơkeăng ăm gá tơtro rơnó mê tơdjâk tơdjuôm cho ôh tá châ krí xo. Rơhêng vâ tơnêi têa, malối cho mâu tíu hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng ai troăng hơlâ to\ng kum kuăn pơlê ‘na khoa hok kih thuât’’.

{ă pôa Hoàng Đức Huy, a cheăm Quảng Tiến, tơring }ư\ Mgar [ă ki rơkê ple\ng lối 10 hơnăm kố. Pôa Huy ăm ‘nâi, maluâ veăng hên tung tơdroăng ki hnê hriâm rak ngăn sầu riêng, tơná pôa xuân lăm hriâm [ối hên túa pơkâ xuân môi tiah xúa mâu troăng hơlâ rak ngăn plâi sầu riêng tro kih thuât, la kơdrum sầu riêng dêi rơpo\ng pôa nôkố tro tơruih plâi hên, tơdroăng ki pôa tô tuăn cho ‘mot tơ’nôm trếo kơhiâm môi tiah lâi nếo cho tơtro a rơnó kố.

‘’Tung pơla kố pin pôi tá rơvât phon mê bu chiâng ‘mot tơ’nôm trếo kơhiâm ing hlá, rak vế hlá plâi pôi tá tro oâ hdrong kâ ‘nhiê mê tung pơla kố pin athế xôh pơkeăng môi tiah lâi vâ kơdroh ki tơruih plâi xua ki hrik trếo kơhiâm [ă triê xo phon, xua kong prâi mê pin athế pro tiah lâi ah’.’

Ôh ti xê to châ pêt hên a tơring }ư\ Mgar, mâu hơnăm achê kố, sầu riêng châ mơnhên tối cho môi tung mâu hdrê loăng pêt ăm pêi lo liăn hên, xua mê [ăng tơnêi pêt sầu riêng tung kong pơlê Dak Lak hiăng tâk hên [ă lối 6 rơpâu ha sầu riêng, tơku\m hên a pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột [ă mâu tơring Krông Pa], Krông Năng, Krông {uk [ă }ư\ Mgar. Klêi kơ’nâi séa ngăn ăm hlo, rơnó sầu riêng hơnăm kố, pak^ng tơring }ư\ Mgar, a hên tơring ki ê tung kong pơlê xuân hlo hên tơdroăng ki sầu riêng tơruih reăng, tơruih plâi kơbâng hên h^n. Xua mê, tơdroăng kố pro hên kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng rơhêng vâ nôkố cho tăng hlo xiâm kối [ă troăng hơlâ vâ hbrâ mơdât tơdroăng kố.

Tơdroăng tơruih reăng, tơruih plâi kơbâng [ă tơdroăng rak ngăn ôa hdrong kâ ‘nhiê cho mâu tơdroăng ki tô tuăn dêi mơngế pêt plâi sầu riêng a Dak Lak tung pơla kố. Vâ tiâ mơnhên mâu tơdroăng ki tô tuăn dêi kuăn pơlê hlê tơ’nôm ‘na kih thuât pêt rak ngăn loăng plâi sầu riêng ăm tơ-[rê, tie#n sih Mai Văn Trị, kăn pho\ ngăn tíu xiâm mơdâ hdrê loăng plâi kâ Peăng Hdroh kô hnê pơchân ăm vâi krâ nho\ng o ‘na tơdroăng mê.

-Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Pó hmâ hlo pơla kố loăng plâi sầu riêng tung pơla dế kơ’muăn plâi [ă tơdroăng tơruih plâi kơbâng dế pro ăm mâu ngế ki pêt loăng plâi sầu riêng trâm pá, tiô tie#n sih mê kuăn pơlê ki pêi chiâk thế pro ti lâi vâ kơdroh tơdroăng mê?

Tie#n sih Mai Văn Trị: Nôkố loăng plâi sầu riêng dế pơla xông kân, pơxiâm vâ kơ’muăn plâi [ă ai plâi kơbâng. Tung pơla kố nah, ki kal pin thế pêi ti lâi vâ ăm loăng kơ’muăn plâi hên [ă klêi mê tróu tah tơkâng ki ôh tá ai plâi, lơ plâi bú iâ vâ ăm loăng drêh dêi plâi ki u ối. Pin thế ăm tơdâng tơdroăng tôh têa, rơvât phon, xôh pơkeăng kơdê ôa hdrong vâ teăm [ă rak ngăn tơkâng loăng plâi sầu riêng ăm tơtro vâ loăng ai ivá mơ’drêh dêi plâi sầu riêng xông rơdêi vâ kum ăm pin châ xo dêi plâi hên tiô púi vâ [ă ai plâi hên tung môi tiah loăng môi tiah pin púi vâ.

-Mê ai hên mâu ko\ng nhân tối tiah kố, tơdroăng tôh têa [ă rơvât trếo kơhiâm hiăng tu\m, la tơdroăng oâ hdrong kâ ‘nhiê loăng plâi sầu riêng xuân pá vâ châ ví. Tiah mê tie#n sih tối ăm ‘nâi mâu pơreăng hmâ hlo ka a’nhiê loăng plâi sầu riêng [ă túa vâ hbrâ mơdât?

Tie#n sih Mai Văn Trị:  Pơla kố, pak^ng tơdroăng rak ngăn têa, trếo kơhiâm ăm tơtro mê kal thế tơtro\ng troh luât rak ngăn ôa hdrong vâ râk vế  mâu tơkâng  loăng plâi ai ivá mơ’drêh dêi plâi. Xua mê, pin thế đi đo lăm ngăn kơdrum vâ mơnhên mâu ôa hdrong ki kâ ‘nhiê [ă troăng hơlâ hbrâ mơdât teăm tơdrêng vâ hbrâ tơniăn ’na xôh pơkeăng kơdê hdrong châ tơ-[rê. Vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng tơdroăng hbrâ mơdât tâi tâng ki hdrối, klêi mê, ngăn a tơrêm ôa hdrong vâ xôh pơkeăng kơdê ôa hdrong kâ ‘nhiê pin kô pơkâ mâu tơdroăng pêi pro nhên ăm tơrêm túa hdrong.

Tung pơla kố nah, vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mâu túa pơreăng kâ ‘nhiê môi tiah: Ôa hdrong pong kâ loăng, ai 2 khu cho kơmuâ kâ [ă oâ mơná khăng xâk keăng xo\n. Péa hdrê ôa ki mê hmâ hlo kâ ’nhiê a hên kơpong ki pêt loăng plâi sầu riêng [ă pin xuân thế re\ng châ hlo, tâng ôh tá vâ tơmâng khât kô châ ‘nâi vâ hbrâ mơdât gá kô pro hlâ loăng ‘nâ hía kô pro loăng oh tá ai ivá vâ xông rơdêi. Môi tung mâu hdrê ôa nếo pin thế tơtro\ng cho ôa rơbông [ă ôa ngiât. Ôa rơbông [ă ôa ngiât hmâ kâ ‘nhiê a rơmôe hlá kơbâng. Mâu ôa prâp, tâng măng, pêk pêng khêi xuân kâ ‘nhiê a hlá kơbâng [ă mâu reăng ki u ối a mâu plâi kơbâng.

Xua mê, pin thế tơmâng séa ngăn vâ hbrâ mơdât teăm tơdrêng. Pak^ng hbrâ mơdât pin thế tơ’nôm mâu trêo kơhiâm ăm tơtro [ă hlối kum ăm loăng ai ivá rơdêi xuân vâ veăng rak ngăn mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê. Pin thế lăm ngăn rêm hâi dêi kơdrum loăng vâ re\ng châ ’nâi lơ ai ôa hdrong kâ ‘nhiê vâ teăm xôh pơkeăng kơdê kum ăm loăng plâi sầu riêng pin xông rơdêi.

-Ô tie#n sih, pak^ng tơdroăng tơruih plâi kơbâng mê tơdroăng khăng tơkâng xuân hlo a hên kơdrum pêt loăng plâi sầu riêng a Dak Lak. Tiah mê xiâm [ă troăng hơlâ pêi pro ki lâi vâ kơdroh tơdroăng mê?

Tie#n sih Mai Văn Trị: Môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro tơkâng loăng plâi sầu riêng tơruih hlá, khăng hlối hlâ rơmuê. Má môi kô pro u\m rêi, ki xiâm xua mâu pơreăng kâ ‘nhiê tung kơdâm tơnêi môi tiah pơreăng phitophthora, pythium lơ mâu kơmeăn ki ê. Pin thế ai mâu ngế rơkê veăng kum séa ngăn rêi, ngăn tơnêi vâ ‘nâi tơdroăng mê vâ kum ‘nâi nhên mê hôm cho ki xiâm xua ing kơmeăn kâ ‘nhiê há lơ ôh; Tâng ‘nâi nhên pơreăng ki lâi kâ ’nhiê pin kô ‘nâi túa vâ hbrâ mơdât ăm mâu ngế ki tối kơpêng.

Má 2, pin thế tơtro\ng mâu pơreăng ki kâ ‘nhiê loăng. Mâu pơreăng ki kâ ‘nhiê kô kâ pro ăm troăng chiâng pá ai ivá ki vâ hrik xo têa mơ’drêh dêi loăng mê kô rế kơdroh trếo vâ mơ’drêh dêi loăng, loăng kô tơruih hlá [ă khăng tơkâng hveăng. Mâu kuăn kiâ ki kâ ‘nhiê hmâ hlo hên cho ôa rơbông. Vâi krâ nho\ng o hmâ tối tâng măng rơbông, klêi mê, ôa tâng măng ngiât.

Hmâ hlo mâu ôa, tâng măng ki mê kâ a hlá kơbâng pro ăm hlá chiâng tơkru\n, hơ’lêh mơngiơk tiô troăng gá tr^ng, chiâng tơkru\n. Tâng hlo ti mê pin thế kơhnâ lăm ngăn rêm hâi vâ hbrâ xôh pơkeăng ki tơtro. Pak^ng mê, pêk pêng [ă ôa hmui xuân pro ăm hlá chiâng ôh tá le\m chiâng tơkru\n, tr^ng, re\ng tơruih loăng [ă tơkâng loăng kô chôa hlâ ing  angâ ‘nôi klêi mê troh tung tá dêi loăng. Mê cho mâu tơdroăng ki ăm hlo loăng plâi sầu riêng tro kơdrâ. Kơdrâ xuâ tơ’lêi tro ôa hdrong kâ ‘nhiê loăng [ă kơmuâ kâ kông loăng pá xôp mê mâu tơdroăng ki mê pro tơdjâk xuân pro loăng re\ng răng tâ  mê pin thế kơhnâ lăm, ngăn đi đo vâ re\ng hlo teăm xôh pơkeăng kơdê.

-Mơnê kơ tie#n sih Mai Văn Trị, Kăn pho\ ngăn ‘na loăng plâi peăng Hdroh tơnêi têa hiăng hnê kih thuât tung râk ngăn loăng pơla hơnăm loăng ai plâi.

Hương Lý chêh

Gương – Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng