Hơnăm 1949, mâu ngế ki lăm pro troăng ăm Pơhlăng nah hiăng châ hlo a Ndut Liêng Krak, kong pơlê Dak Lak dêi Tây Nguyên ai 11 kơtâ hmốu tơn^ng ki hiăng hlo kơdró ki ai mơngế tiâm, hneăng, rơgi, mơjế, mâu hmốu ki mê ai sap ing kân troh a ku\n.

Pôa Georges Condominas, môi ngế ki hriăn ple\ng ‘na tơdroăng roh ton nah,  mơngế Pơhlăng a Vie#n Viễn Đông Bác Cổ hiăng xo mâu hmốu ki kố vêh troh a Paris vâ hriăn ple\ng, mơnhên tối mê ôh tá xê môi tiah mâu chêng koăng ki ê, ki khu hriăn ple\ng khoa hok hiăng châ ‘nâi. Dế nôkố, khu koăng hmốu tơn^ng kố hiăng châ ‘măn tơbleăng a Hngêi ’măn rak kế tơmeăm kuăn mơngế Paris, kong têa  Pơhlăng. Sap ing mê nah troh nôkố, mâu ngế hriăn ple\ng, mâu khu ki tí tăng xo koăng hmốu tơn^ng hiăng châ tăng hlo ai dâng 200 kơtâ hmốu tơprâ tơpru\ng a mâu kong pơlê ối peăng Hdroh Tây Nguyên, rêm khu hmốu tơn^ng mê ai sap ing 3 troh 15 kơtâ.

Koăng hmốu tơn^ng

La ki châ ô eăng má môi, mêcho koăng hmốu tơn^ng Khánh Sơn, koăng hmốu tơn^ng Bắc Ai, koăng hmốu tơn^ng Tuy An, koăng hmốu tơn^ng Bình Đa (tối tiô kơ rêm tíu ki hiăng châ hlo). Mơnhên ngăn mâu khu hmốu tơn^ng mê a tơnêi kong Bình Đa, mâu ngế hriăn ple\ng khoa hok tối ăm ’nâi, mâu kơtâ hmốu ki vâ pro koăng mê hiăng ai sap ing 3 rơpâu hơnăm hdrối nah. Mâu ngế ki hriăn ple\ng klêi kơ’nâi chiâ xo [ă tăng ngăn a kơtô ngo Dốc Gạo, ối tung thôn Tô Hạp, cheăm Trung Hạp, Khánh Sơn hiăng châ hlo hên tơdroăng ki vâ mơhno, kuăn mơngế chal vâi krâ nah hiăng rơkê mơjiâng pro koăng hmốu tơn^ng kố [ă hdroâng kuăn ngo Raglai cho mâu ngế ki hiăng rơkê, hmâ xúa koăng hmốu tơn^ng kố hdrối tâ hdroâng kuăn ngo ki ê.

Jâ Phạm Thanh Bình, kăn [o# cheăng tung Hngêi ’măn rak kế tơmeăm dêi kong pơlê Khánh Hòa tối tiah kố:

‘’Mâu ngế ki hriăn ple\ng mâu tơmeăm khoăng chal vâi krâ nah tối ăm ‘nâi, tíu ki kố cho môi kơpong ki hiăng tiâm pro koăng hmốu ki hên h^n a chal ki mê nah, xua vâi hiăng châ hlo, khu hmốu ki mê ga ti xê môi tiah ki ga ai xêh, mê ối châ hlo hmốu ki vâi hiăng tiâm, hneăng, rơgi pro, mâu kơdrêa hmốu ki vâ tiâm hneăng mê, ối hlo ga klêh tâ tá. Mâu ngế ki hriăn ple\ng tối tiah kố, kố cho ki xiâm vâ mơhno ‘na koăng hmốu tơn^ng’’.

Kơnôm re\ng tơ’lêi klê ple\ng, rơkê tơmâng ki chuât dêi tơdrá [ă hlê ple\ng tung tơdroăng tí tăng ngăn, mâu hdroâng kuăn ngo a tơnêi Tây Nguyên hiăng chiâng mơjiâng koăng hmốu tơn^ng ki ai xêh vâ khoh chiâng ai tơdrá chuât ki hơniâp ro, ing mê, cho vâ mơhno tối ki rơkê dêi kuăn mơngế [ă tơmeăm khoăng ki ai xêh tung kong kế. Mâu kơtâ hmốu ki vâ mơjiâng pro koăng hmốu tơn^ng ga ai um méa kân ku\n, hbo, hơtăng pơrá phá dêi pó vâ khoh chiâng ai hơmruk tơdrá ki pro\ng prông lơ chuât xơtó drêng to\n.Koăng hmốu tơn^ng roh nah hiăng châ kuăn  pơlê xúa vâ troh khu chêm kâ báu, kring vế tơmeăm tung chiâk deăng, [ă kơ’nâi mê, xúa vâ pro pơro tung mâu tơdroăng leh mơd^ng dêi pơlê pơla.

Mâu vâi krâ roh nah hmâ loi dêi, idrâp chuât dêi koăng hmốu tơn^ng cho tơmeăm khoăng ki vâ tơdjêp pơla khu mơngế a ro\ng tơnêi [ă khu xeăng, pơla chal nôkố [ă chal vâi krâ roh ton nah. {ă tơdroăng ki krip krih tơviah mê, koăng hmốu tơn^ng cho tơmeăm khoăng ki châ mơ’no vâ to\n tung mâu hâi leh mơd^ng, môi tiah: T^ng kâ báu nếo, T^ng châ xuâ báu hên, T^ng kâ kơpôu, ôu drôu xiâm [ă hên h^n tơdroăng ki ê. Koăng hmốu tơn^ng môi tiah vâ mơhno hiâm tuăn dêi mơngế Tây Nguyên. Rêm idrâp chuât dêi koăng hmốu mê drêng châ to\n, ngế ki tơmâng môi tiah hlê ple\ng mơngế Tây Nguyên dế pơtroh dêi hiâm tuăn tơná a khu hmốu mê, idrâp koăng hmốu tơn^ng ga cho idrâp chuât xơtó ing roh vâi krâ nah.

Mâu hơnăm achê pơla kố, mâu ngế ki hriăn ple\ng tí tăng xo mâu kơtâ hmốu tơn^ng, vâi hiăng châ hlo hên mâu hmốu ki le\m tro ‘nâng. Ki hmâ hlo, môi tiah khu koăng hmốu tơn^ng a tíu ôm hyô Yang Bay, kong pơlê Khánh Hòa. Pôa Phạm Quốc Tuấn, kăn [o# pơkuâ ngăn kơpong ôm hyô, tối ăm ‘nâi:

‘’A kơpong ki kố, hdrối nah hiăng châ mơnhông păng ‘nâng tiô kơ mơhno túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo, tung mê, ai 90 pơ’leăng mâ mơngế cho hdroâng Raglai, mê túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo Raglai cho ki le\m tro má môi. Mâu prôa dêi hdroâng kuăn ngo Raglai tung mê ai koăng hmốu tơn^ng ga hiăng ai sap ing chal vâi krâ roh ton nah dêi pâ pôa [ă xuân cho môi tung mâu koăng ki tơviah má môi a Việt Nam. Ki rơhêng vâ tối, koăng hmốu tơn^ng akố ga hiăng pro tơviah ăm mâu ngế tơmối’’.

Tơdroăng ki ro tơviah dêi khu koăng hmốu tơn^ng kố ga cho tơmeăm khoăng ki ai xêh tá troh a tơdroăng ki ‘mâi rơnêu pro, tơdroăng ki to\n tiô kơ tơdrá dêi lâp plâi tơnêi.

Rêm hâi, khu koăng hmốu tơn^ng kố hiăng châ mơhno tối dêi idrâp pro hên mâu ngế tơmối dêi mâu kong têa chiâng hil tơviah. Jâ Natalia, môi ngế tơmối kong têa Rusi hiăng troh a kơpong ôm hyô Yang Bay ai tối:

‘’Á hâk mơnâ ‘nâng khu koăng hmốu tơn^ng kố. Á hiăng lăm troh hên kong têa, la kố cho roh apoăng á hiăng châ tơmâng tâng idrâp chuât ki tơvaih dêi hmốu tơn^ng. Drêng mâu ngế ki to\n mê, ối to\n tơdrá dêi kong tếa Rusi ki ngin hmâ tâng dêi, mê á hlo Việt Nam [ă Rusi ôh tá ai xếo tíu ki kơtăn hơngế. Idrâp chuât dêi koăng hmốu tơn^ng hiăng pro pin thăm achê dêi pó’’.

Hiăng luâ châ rơpâu hơnăm, maluâ hiăng châ xúa mâu koăng meăm, koăng hlái, la mơngế Tây Nguyên xuân ối rak vế khu koăng hmốu tơn^ng dêi chal vâi krâ roh nah. Túa ki to\n koăng hmốu tơn^ng roh nah xuân ối châ rak vế hên khu, hên rơxông, cho tơdroăng ki pơtó mơhno túa le\m tro dêi hdroâng kuăn ngo. Hâi kố, koăng hmốu tơn^ng mê dêi Tây Nguyên hiăng châ UNESCO chêh tối tung inâi mâu koăng ki le\m tơviah dêi tơdroăng mơđah chêng koăng Tây Nguyên ki hiăng châ hnê ’măn ing chal vâi krâ nah, cho tơmeăm khoăng ki kơnía dêi kuăn mơngế tung lâp plâi tơnêi.

Tô Tuấn chêh

 Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng