Vâ chê 2 măng t^ng hiăng hluâ, mơhé hiăng tơniăn tung rêh ối klêi rôh kong mêi ton la rêm hâi tơkâ hluâ cho rêm hâi pôa Nguyễn Văn Sĩ, ối a thôn Quỳnh Ngọc 1, cheăm Ea Na, tơring Krông Ana tô tuăn drêng 500 xiâm tiu dêi rơpo\ng dế rế hía rế hlo tr^ng hlá, tơruih plâi. Kố cho tơdroăng klêi kơ’nâi to lâi hâi tro têa lu. Hdrối kong mêi, têa lân lu, pôa Sĩ hiăng mung kơmăi chiâ pro ‘noăng hno têa ngi ‘ngêi lối 1 met, xo\n 100 met vâ hbrâ ví tơdroăng pá xua têa lu. Laga, xua kong mêi kân, mêi ton hâi, têa mêi hên hnối hiu troh maluâ ai ivá mơ-eăm la xuân ôh tá kâi hbrâ mơdât têa hiu mot tung kơdrum. Pôa Sĩ khéa kho tối:

‘’Tiu rơpo\ng á hlâ ai 500 xiâm, tung mê dâng 400 xiâm tiu ki kân, dế tung pơla hbrâ vâ krí xo. Á khéa hơ’nêng khât, ôh tá xê to liăn ‘no cheăng, mê ối tơdroăng ki ivá mơ-eăm tung hên hơnăm rak ngăn’’.

A thôn 1, cheăm Ea Hu, tơring }ư\ Kuin, mâu hâi klêi kơ’nâi kong mêi, têa lân lu, kơdrum tiu dêi hên rơpo\ng kuăn pơlê dế hlo tr^ng hlá, hlâ. Ngoh Trần Quốc Tuấn, ăm ‘nâi, mâu hơnăm hdrối mê hía nah mâu kơdrum deăng akố ôh tá la lâi tro têa lu. Laga hơnăm kố kơdrum tiu dêi rơpo\ng ngoh hbrâ vâ krí mê tro têa lu pro vâ chê 200 xiâm tiu hlâ. Vâ ai kơxo# liăn pêt 750 xiâm tiu, rơpo\ng ngoh hiăng athế djâ ph^u rak xúa tơnêi kok a hngêi rak liăn vâ mung liăn. Nôkố, tiu hlâ tâi, rơpo\ng ngoh tá hâi ‘nâi pro tiah lâi vâ tơniăn tung rêh ối, xua kơxo# liăn ăm kuăn ‘ne#ng lăm hriâm, liăn mơdrếo dêi hngêi rak liăn pơrá tơkôm to ing a kơdrum tiu. Ngoh Trần Quốc Tuấn tối:

‘’ ’No liăn sap ing apoăng pro trăng tiu, roê hdrê dâng 70 rơtuh tá hâi riân hnoăng cheăng rêm hâi rak ngăn. Gá hlâ re\ng [ă hlâ hên tiah mê lối 100 xiâm nôkố kong tô gá hlâ nếo xua kong mêi hên, rêi u\m, kong tô ôh tá kâi trâng mê gá hlâ. Sap ing xiâm tiu dế rêh mê nôkố hlâ, mê tơdroăng rêh ối rơpo\ng hngêi pá khât’’.

Tiô riân ngăn dêi [ơrô ngăn chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk cheăng kâ rêh ối thôn pơlê dêi tơring }ư\ Kuin, rôh kong mêi pơla hdrối kố nah, lâp tơring ai dâng 40 ha kơdrum tiu tro têa lu. Tung mê ai 2 to cheăm Hòa Hiệp [ă Ea Hu tro hlâ hên má môi vâ chê 30 ha. Mơhé têa hiăng xiâ, la hên kơdrum tiu hiăng tro u\m rêi, ôh tá kâi xông rơdêi xếo. Tơdroăng kố hiăng tơdjâk ôh tá iâ tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê drêng tiu cho hdrê loăng ki pro ai pơxúa khât ăm tơdroăng ki pêi lo liăn ngân dêi rơpo\ng hngêi. Vi [an hnê ngăn tơring }ư\ Kuin hiăng hnê mơhno ăm Vi [an hnê ngăn mâu cheăm [ă kơvâ ngăn ‘na pêi chiâk deăng riân ngăn tâi ki lu\p ‘na hdrê loăng pêt vâ ai túa pơkâ to\ng kum. Tơdrêng amê hnối tối tơbleăng, hnê mơhnhôk kuăn pơlê hơ’lêh hdrê pêt a mâu [ăng tơnêi ki ôh tá tơtro, ví tơdroăng ki tơbriât pêt tiu hên h^n pro tơ’nhiê túa pơkâ. Pôa Nguyễn Năng Chung, kăn hnê ngăn Vi [an tơring }ư\ Kuin ăm ‘nâi:

‘’Pơla hdrối kố nah, tiu ngin tro têa lu dâng 40 ha, têa lân lu kố pro tơdjâk ó khât troh tơdroăng rêh ối cheăng kâ dêi kuăn pơlê. Tơdroăng ki kố ngin xuân hiăng pro hlá mơ-éa tối tơbleăng ăm Vi [an hnê ngăn kong pơlê [ă kơvâ cheăng ki ai tơdjâk troh. Malối cho tơring hiăng chu troh a tíu ki ai tiu hlâ vâ ngăn, mê ah ai troăng hơlâ to\ng kum ăm vâi krâ nho\ng o’’.

Ôh ti xê to tơring }ư\ Kuin, tung rôh kong mêi, têa kân lân lu kố nah, lâp kong pơlê Daklak ai lối 1 rơpâu ha kơphế, tiu hiăng vâ krí xo tro têa lu, tơdjâk ó khât troh ki dâi le#m a rơnó kố [ă mâu hơnăm ki pơtối. Mâu tơring ki tro lu\p ó mê cho Ea Kar, }ư\ Kuin, M’Drak, Krông Bông, Lak, Krông Pa].

Tối ‘na pơreăng hrá hlâ xua u\m rêi tiu, kơ’nâi kố thak sih Phạm Công Trí, kăn [o# Vie#n khoa hok kih thua#t ngăn chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô tối ăm ‘nâi ki xiâm, ăm hlo dêi pơreăng xuân môi tiah mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât [ă tơkâ hluâ xơpá, pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng:

Êng: Ô thak sih, nôkố hên kuăn pơlê a Daklak dế tô tuăn hên tơdroăng tiu hlâ xua u\m rêi rôh kong mêi kân ton kố nah. Thak sih kô tối ăm ‘nâi nhên ki xiâm dêi pơreăng u\m rêi a tiu vâ vâi krâ nho\ng o ‘nâi?

Thak sih Phạm Công Trí: Nôkố pơreăng u\m rêi tiu dế tâ tú ó rơdêi. Tơkéa vâ tối tâi tâng mâu kơdrum tiu xuân hlo ai a kơlo ki pơrá phá. La ki ó má môi a mâu kơdrum tiu tro toăng têa [ă tro têa xăng po hên. {ă tá mâu kơdrum ki rơvât phon pro ing hrái nhâ, kơtôu kơphế ki hâi mơ-u\m khât, tơkéa vâ tối mâu nhâ kông hnông kơtôu mê ai pơreăng mê khoh pro chiâng u\m rêi. Ki tô tuăn má môi cho kơtâ ôa ki kâ ‘nhiê pro u\m rêi mê cho kuăn kiâ, mê gá ôh tá pro rêi êi kân, ki apoăng bú pro ăm rêi ai môi tiah tíu ki pâk trum, klêi mê pro rế hên ki chiâng u\m rêi. Xua mê, vâi krâ nho\ng o hlo tiu tr^ng hlá ing xiâm troh a xơkối, drêng mê, pơreăng hiăng kâ ‘nhiê ó tâi rêi tiu, drêng mê, hmâ vâ xôh pơkeăng kơdê xuân ôh tá teăm xếo.

Êng:Ô thak sih, nôkố hên kuăn pơlê hlo tơdroăng tiu hrá hlâ lăm rôe pơkeăng hoă hok xôh, tiah mê hôm tro há, [ă pin thế kơdê môi tiah lâi pơreăng mê vâ gá tơ-[rê?

Thak sih Phạm Công Trí: Tơkéa vâ tối, tơdroăng xôh pơkeăng kơdê pơreăng cho tơdroăng ki kuăn pơlê pêi chiâk deăng thế đi đo pêi la mơjo khât drêng kong mêi rơdâm vâi krâ nho\ng o hâi ‘nâi xúa mâu tơdroăng ki pơxúa dêi sinh hok. Drêng ai têa tung tơnêi iâ pin xúa hoă hok gá pơxúa tơ-[rê, la drêng têa mêi tung tơnêi hên pơkeăng ki xoh mê ôh tá xêt xếo. Mâu kơtâ ôa rế ai hên, ing mê tâng rơvât mâu phon ki pro ing hrái kơtôu ki pin mơ-u\m, chiâng ai pơreăng kô pro u\m rêi. Tâng mâu kơdrum loăng ki ôh tá xôh pơkeăng klêi kong tô lơ mơ’nui rơnó mêi, pin thế hlo dêi tiu tro u\m rêi hlâ tr^ng hlá. Ki kố, gá ăm hlo môi tiah re\ng hlâ hrá hlâ, la ki khât gá hrá hlâ, gá kô tro pơreăng kâ tung 1 troh 2 hơnăm la drêng kuăn pơlê hlo gá hiăng hlâ tung pơla 1 măng t^ng. {ă tơdroăng kố, vâi krâ nho\ng o kal thế pêi pro mâu tơdroăng ôh tá xê kơnôm to a pơkeăng hoă hok. Nôkố, hên vâi krâ nho\ng o kơnôm to a pơkeăng hoă hok vâ kơdê mâu pơreăng mê ôh tá tro. Mâu vâi krâ nho\ng o ki lâi tơmâng vâ ‘nâi khât kô krếo phôn, lơ lăm troh a khu ngăn ‘na mơhnhôk pêi chiâk deăng lơ Vie#n khoa hok kih thua#t chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên vâ châ hnê tơdroăng pêi pêt rak ngăn tơtro ăm kơxái tiu ki nếo xông rơdêi. Ngin xuân hnê tối tơ’nôm, tơdroăng tiu u\m rêi pro hrá hlâ [ă pro chiâng re\ng hlâ tơdrêng dế pro kuăn pơlê xôh pơkeăng hoă hok hên a mơ’nui rơnó, chiâng tơdjâk troh ki pro tơniăn krúa kế kâ xuân môi tiah tơdroăng tê tiu tung lâp plâi tơnêi.

Êng: Ê, môi tiah thak sih nếo tối u\m rêi xuân cho môi tung mâu pơreăng ki pro hlâ hrá a xiâm tiu. Tiah mê ki xiâm pro chiâng ai pơreăng klâi [ă túa hbrâ kơdê tiah lâi vâ tiu xông rơdêi ô thak sih?

Thak sih Phạm Công Trí: Hrá hlâ ai péa tơdroăng ki xiâm, kơtâ ôa mê gá pro ai mâu kơmeăn fusarium pro hrá hlâ. Hrá hlâ má 2 xua tro ôa rơbông kâ ‘nhiê a kơpong tâ tá rêi pro kơxái tiu ôh tá châ hrik trếo kơhiâm, xua mê tiu kô xơtăng hlá pro chiâng ai tiu hrá hlâ. Achê kố, Vie#n khoa hok kih thua#t ngăn ‘na chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên châ ‘nâi pơreăng pro u\m rêi, răng rêa hlá xuân môi túa ki hrá hlâ. {ă tơdroăng pơkâ tiu ki hrê kơxái pêt lơ tiu ki vâi mơdâ tâ tung ki lía xuân môi tiah mê. Ngin thế pơkâ gá hrá hlâ xua kơtâ ôa [ă kơmeăn kâ lơ hrá hlâ xua ôa rơbông pro. Tâng hrá hlâ xua ôa rơbông mê pin thế hbrâ mơdât ôa rơbông, tâng hrá hlâ xua kơtâ ôa [ă kơmeăn kâ ‘nhiê mê pin hbrâ kơdê kơtâ ôa [ă kơmeăn vâ rak ngăn ăm tiu re\ng xông nếo. La [ă tơdroăng dâi pơkeăng xôh kơdê pin thế rôe mâu pơkeăng xôh hlá vâ pro ăm kơxái hlá re\ng xông rơdêi [ă ai tu\m ivá rak ăm dêi kơxái tiu ôh tá tro kơtong a’nâi, [ă gá kô pro ăm rêi hu\n nếo, [ă mâu phon ki xôh lơ tôh kô kal khât. {ă xiâm ki hrá hlâ hmâ kơdrâ hlo rế hên mê pin thế tơtro\ng drêng xoh pơkeăng [ă túa phon ki rơvât.

Hôm mơnê kơ thak sih Phạm Công Trí.

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng