Hơnăm 2012, lo dêi ing pơlê xiâm Hải Dương troh ối a Dak Nông pêi cheăng kâ, klêi kơ’nâi hên hơnăm tăng ‘măn, rơpo\ng pôa Bùi Xuân Bỉ hiăng roê 1 ha tơnêi a thôn Dak Kual 5, cheăm Dak Ndrung, tơring Dak Song vâ rêh ối cheăng kâ. Kơtăn kố ai 6 hơnăm, hlo yă tiu to kơnâ, rơpo\ng pôa hiăng mung tơ’nôm 200 rơtuh liăn vâ pêt 1.300 xiâm tiu. 2 hơnăm hiăng luâ, tiu hiăng châ krí mê yă pơxiâm chu rơpâ, hơnăm kố cho hơnăm ki krí xo hên yă tiu rế rơpâ tâ.

Tá hâi riân troh tơdroăng ki kơdrum tiu dêi rơpo\ng pôa Bỉ tro tr^ng hlá rế hía rế hlâ hên. Sap ing rôh tiu tr^ng hlá troh hlâ răng bu tá hâi châ 1 khế pro rơpo\ng pôa ôh teăm châ hbrâ mơdât.

‘’Bu châ krí xo 2 hơnăm kố mê rơpo\ng xuân mơdrếo tá hâi tâi kơxo# liăn mung, u ối mê hơnăm kố hiăng hlâ tâi tâng mê á athế ‘mâi mơnhông choâ ‘lâng ôh tá ‘nâi pro tiah lâi’’.

Kơtăn ing chiâk pôa Bi ôh tá hngế, lối 3 ha tiu hơnăm má 7 dêi rơpo\ng pôa Phạm Huy Thìn xuân hiăng rế hía hlo rế hlâ xua pơreăng ki ôh tá ai troăng hơlâ ki lâi kâi pơlât. Tiô pôa Thìn, apoăng xiâm tiu hlo răng tơdế hlá, ai mâu xiâm ki ‘nâ tro tr^ng hlá [ă tơruih hlá klêi mê nếo, pơreăng kâ ‘nhiê troh a xiâm, tơkrí pâng [ă bú hlo tá hâi châ môi khế mê mâu kơxái tiu hiăng hlâ răng.

Vâ to\ng pơlât tiu, rơpo\ng hiăng krếo kih sư troh a hngêi hnê mơnhên [ă roê pơkeăng rak vế vâ pơlât 3 hdroh la ôh tá hlo tơ-[rê. Xuân môi tiah hên rơpo\ng ki ê, rơpo\ng pôa Thìn dế trâm tơdroăng ki xơpá drêng dế ối che\n hngêi rak liăn lối 800 rơtuh liăn.

‘’Tiu rơpo\ng á hlâ mê châ ‘nâi lối 2 khế kố, xiâm kối tiu hlâ cho ing mâu pơreăng, kơmeăn. Hơnăm kố kong prâi mêi hên luâ râ, xuân xúa 3 hdroh pơkeăng tôh a xiâm tiu, la ôh tá hlo tơ-[rê klâi mê rơpo\ng lôi tiah mê, ôh tá pơlât xếo’’.

Ing kơ’nâi séa ngăn rơtế [ă kuăn pơlê a kơdrum ki ai tiu hlâ, jâ Đinh Thị Quỳnh Nga, Kih sư Tíu ki rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong [ă Pêt mơjiâng kế tơmeăm tơring Dak Song, ăm ‘nâi, hơnăm kố kong prâi mêi hên, ki hên tâi tâng mâu [ăng tơnêi pêt tiu a cheăm Dak Ndrung tro tâ kơmeăn, vi khuân, mâu pơreăng ki ê, tro toăng têa tơ’nôm [ă pơreăng chếo hlá hnối hlâ.

Tiô tối tơbleăng tung la ngiâ kơxo# tiu hlâ mơni kô tâk hên xua pơreăng tâ tú. Nôkố kơvâ pêi chiâk deăng dế tối tơbleăng mâu troăng hơlâ vâ kơdroh ki tâ tú dêi pơreăng a tiu, kơdroh ki tro lu\p ăm kuăn pơlê.

‘’Pak^ng pơreăng re\ng hlâ hrá hlâ mê ối ai mâu túa pơreăng ki ê mê cho pơreăng prăng hlá tiu. Gá tơ-ê [ă pơreăng ki re\ng hlâ, hrá hlâ cho ki apoăng gá kô hlo tâ a hlá, ai drêng ‘na gá tâ a víu hlá, drêng ‘nâ a k^ng hlá, drêng ‘nâ a tơdế hlá. Pơreăng kố tơ-ê [ă pơreăng pro tơkru\n hlá, pơreăng tơkru\n hlá hlo hbri hbríu a tơdế hlá, pơreăng prăng hlá tiu hlo a tíu ki ai pơreăng hiăng krâ kô ai mơngiơk phôk, pơreăng kố tâ tú re\ng khât, re\ng tiô khía pêi troh drăng lâi mê pơreăng tâ troh dâng mê’’.

Nôkố lâp cheăm Dak Ndrung ai dâng 1 rơpâu ha tiu, mâu hơnăm hdrối mê hía nah yă tiu to kơnâ [ă tơniăn mê kuăn pơlê tơbriât dêi rơpó pêt tiu, ôh tá vâ hmâng tơdroăng hnê tối dêi kơvâ cheăng ki rơkê ple\ng, klêi mê, pơreăng tâ tú pro hên [ăng tơnêi pêt tiu hlâ, rơpo\ng hngêi tro lu\p ki iâ xuân to lâi chât xiâm, tâk hên troh to lâi ha. Tiu hlâ tơ’nôm [ă yă tiu pơtối chu kơdroh pro hên kuăn pơlê trâm tơdroăng ki che\n [ă hên tơdroăng ki ê.

{ă tâi tâng deăng pêt vâ chê 30 rơpâu ha, tơnêi pêt ki châ krí xo ai 15 rơpâu ha, plâi gá rêm hơnăm châ dâng 31.000 ta#n, Dak Nông chiâng môi tung mâu kong pơlê ki ai tơnêi pêt tiu kân má môi dêi Tây Nguyên. Tiu hiăng veăng kum kuăn pơlê tung kong pơlê châ xo tơmot tơ’nôm hên liăn. Laga, tơdroăng po rơdâ pêt tiu tung hơnăm hiăng luâ hâi vâi krâ nho\ng o hâi teăm hlê ‘na troăng hơlâ pêt [ă tơdroăng ki vâ tê [ă vâ rôe, pá vâ châ séa ngăn pơreăng khoh pro chiâng tâ tú hên.

Nôkố, mơngế pêt tiu a Dak Nông ôh tá xê to trâm pá ‘na yă tiu chu rơpâ, mê ối trâm pá xúa kơxái tiu tâ tú pơreăng hên la hâi ai pơkeăng kơdê ki xêt khât, chiâng tơdjâk kân troh cheăng kâ dêi rơpo\ng hngêi.

Pro ti lâi vâ rak ngăn tiu châ tơ-[rê, tơniăn, [ă tơdroăng ki vâ ‘nâi xiâm tiu kô tro pơreăng [ă túa hbrâ mơdât [ă kơdê pơreăng? Tung tơdroăng Rơtế prôk [ă mơngế pêi chiâk măng t^ng  kố,  ngin ai tơpui tơno [ă pôa Nguyễn Tuấn Khải, Ngế pơkuâ ngăn ‘na pêt loăng plâi [ă Rak ngăn pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong dêi kong pơlê Dak Nông ‘na tơdroăng kố:  

Ô pôa, pôa tối mâu tơdroăng pêt tiu a Dak Nông tung hơnăm hiăng luâ hiăng [ă dế trâm pá  tơdroăng klâi?

Pôa Nguyễn Tuấn Khải: Môi tiah pin hiăng ‘nâi [ă kong pơlê Dak Nông kố tung hơnăm hiăng luâ hên mơngế pêt tiu, ing tơdroăng pêt tiu hên, mê ngin hiăng hên hdroh hnê tối ăm kuăn pơlê pôi tá tơxup pêt hên tiu xua gá tơdjâk troh hên tơdroăng [ă gá pro lu\p ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk.

Tung mâu hơnăm hdrối mê hía nah pin hiăng hlo tiu hlâ, pro tơdroăng kuăn pơlê tô tuăn mơdêk pêt tiu. Chiâng ai tơdroăng kố mê môi tiah ngin hiăng tối tơbleăng hdrối ‘na kơxái tiu vâ pêt a tơnêi ki hơpok le\m [ă thế rak ngăn krâu khât tro tiô pơkâ, tâng ôh pơreăng kô tơ’lêi tâ tú, ah tiu kô tơ’lêi tro pơreăng xua hyôh kong prâi [ă xuân ing mâu túa hdrong kâ ‘nhiê.

Ô pôa, pôa tối ăm ngin ‘nâi xiâm kối khoh pro ăm tiu nôkố chiâng trâm mâu pơreăng kâ ’nhiê?

Pôa Nguyễn Tuấn Khải: Drêng tiu hlâ ai hên xiâm, môi tiah pêt tiu a tơnêi ôh tá tơtro, oh tá hơpok le\m, má péa, xua ing hdrê tiu, má pái, xua ing hdrong kâ ’nhiê. Tơkéa vâ tối tâi tâng dêi mâu tơdroăng ki khoh pro ăm tiu chiâng tro pơreăng kâ ‘nhiê. Môi, cho ing pin pêt tiu a mâu tíu tơnêi ôh tá tơtro, cho ing hyôh kong prâi, ing têa ôh tá tơtro [ă tiu vâ xông kân le\m. Má péa, cho xua ing hdrê, xua gá xông tô, mê pin ôh tá rah mâu hdrê ki nhên, kố xuân cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm khoh pro tiu chiâng tro pơreăng. Má pái, drêng pêi pin oh tá pêi pro tro tiô pơkâ kih thuât môi tiah kơdê pơreăng a tơnêi, hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê mê kơmeăn, mâu kơtâ ôa chiâng mot kâ ‘nhiê. Xua mê, drêng mơdêk pêt tiu, pin thế tơtro\ng tiô pơkâ hnê tối ăm kuăn pơlê ing mâu kơ koan, khu râ pơkuâ cheăng vâ pin mơdêk pêt tiu krá tơniăn ton, pơxúa, ví tơdroăng ki pro oh tá tro môi tiah tung hơnăm hiăng luâ.

Ô pôa, vâ hbrâ ví pơreăng kâ ‘nhiê tiu mê kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng hnê tối klâi ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk?

Pôa Nguyễn Tuấn Khải: Vâ ví pơreăng kâ ‘nhiê tiu mê ngin xuân hnê tối ăm kuăn pơlê hên hdrôh, kô tối tiah kơ’nâi kố: Ki hdrối drêng pêt tiu mê kuăn pơlê thế rah mâu kơpong tơnêi ki ai nhâ loăng tơtro [ă tiu. Má péa, pin rah hdrê hdrối vâ pêt. Má pái, thế pêi pro tro tâi tâng mâu pơkâ hnê vâ pêt tiu kô chiâng vâ mơdêk ăm tiu re\ng xông kân thế tơru\m [ă mâu kơ koan, khu râ pơkuâ cheăng hnê kuăn pơlê xúa mâu pơkeăng xôh kơdê nhâ, pơkeăng rak hdrê pêt xuân môi tiah tơdroăng pêi pro ki pin kô chiâng hbrâ mơdât pơreăng ăm tiu. 

Ngin hnê tối ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk thế lăm troh a mâu tíu ngăn ‘na hdrê loăng plâi [ă tê pơkeăng xoh kơdê ôa hdrong, xuân môi tiah tíu ngăn ‘na chiâk deăng vâ kơ-êng. Ki tro tâ, pin thế djâ mâu túa tơmeăm, krếo mâu kăn [o# lăm troh a kơdrum, pin thế lăm troh a tíu vâ ‘nâi nhên. ‘Na ki xiâm ‘na ki hnê mơhno rêm hơnăm ngin xuân po lâm hnê ăm kuăn pơlê. Ngin púi vâ kuăn pơlê veăng hriâm lâm hnê vâ hlê ple\ng tơdroăng pêt tiu tối tơchoâm xuân môi tiah hbrâ mơdât mâu pơreăng kâ ‘nhiê.

Hôm mơnê kơ pôa!

Gương-Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng