‘Nâi loăng pro pơkeăng cho tơmeăm ki xiâm dêi kong pơlê, tơring Kon Plong, kong pơlê Kon Tum hiăng ai hên troăng hơlâ pêi pro vâ hdró rak ngăn rơtế [ă tơdroăng to\ng kum dêi kuăn pơlê tung mơnhông mơdêk pêt pơkeăng.

Pôa Trương Ngọc Tuyền, Kăn pho\ {ơrô ngăn ‘na Chiâk deăng [ă Mơnhông thôn pơlê dêi tơring Kon Plong ăm ‘nâi: Tiô tối hdrối tung hơnăm 2017, tơring kô kơjo kum kuăn pơlê pêt nếo 78 ha loăng pơkeăng, ngăn kố cho hdrê loăng ki xiâm kum kuăn pơlê hluăn ing kơtiê, mơnhông cheăng kâ:

‘’Ing tơdroăng ki hlo ‘na hyôh kong prâi, tơnêi tơníu dêi tơring ki pêt hdrê loăng pro pơkeăng hlo xông dâi le\m tung hơnăm hiăng luâ, pak^ng mê, tơring xuân tối tơbleăng mơnúa pêt mâu hdrê loăng pro pơkeăng hlo tơ-[rê.

Ing mê, troh nôkô troăng hơlâ Vi [an tơring mơdêk pêt mâu hdrê loăng pro pơkeăng mơtiah hồng đẳng sâm, loăng đương quy, lan kim tuyến, plâi r^ng rí, klo#ng tr^ng [ă tro\ng ilá kơxái. Tơdroăng tối tơbleăng pêi klo#ng tr^ng tơru\m [ă mâu kơxo# liăn dêi tơdroăng to\ng kum kơdroh kơtiê, liăn mơjiâng thôn pơlê nếo, liăn 30a, 135 dêi Chin phuh vâ to\ng kum hdrê ăm kuăn pơlê mơdêk pêt’’.  

Ing tơdroăng tơmâng to\ng kum dêi Vi [an tơring Kon Plong, tơnêi pêt loăng pro pơkeăng xông dâi le\m tâ tung kơdrum hngêi, a chiâk dêi kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng. Pôa A Ming, Kăn hnê ngăn Vi [an cheăm Măng Cành ăm ‘nâi: tiô pơkâ, hơnăm kố mâu kăn cheăm kô to\ng kum kuăn pơlê, malối [ă mâu rơpo\ng kơtiê mơnhông mơdêk pêt 9 ha loăng hồng đẳng sâm, 1 ha loăng đương quy [ă 15 ha tro\ng ilá kơxái.

Pak^ng mê, tơdroăng tăng tíu tê loăng pro pơkeăng xuân châ tơmâng khât. Cheăm hiăng k^ tơhrâ [ă Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó Sơn Trung Du vâ tê mâu loăng vâ pro pơkeăng ki kuăn pơlê pêt. Pôa A Ming ăm ‘nâi:

‘’Cheăm ki pêi cheăng rôe tơmeăm dei kuăn pơlê hmiân tuăn tung tơdroăng pêt loăng pro pơkeăng. Troh nôkố hên rơpo\ng kuăn pơlê chêh inâi vâ hơ’lêh hdrê loăng ki ê a tơnêi ki pêt loăng pro pơkeăng môi tiah đương quy, sâm kơxái, klo#ng tr^ng khêi [ă tro\ng ilá kơxái’’.

Vâ kum kuăn pơlê hmâ [ă kih thuât pêt, rak ngăn loăng pơkeăng, tơring Kon Plong hiăng rah mâu kăn [o# kih thuât lăm troh a tơring, cheăm tơru\m [ă mâu kăn [o# hriâm túa pêt, hnê kuăn pơlê pêi pêt, rơkong tơpui, ko\ng rế pê. Kơnôm ing mê, tung pơla hnê pêt loăng pơkeăng a tơring Kon Plong hlo tơ’lêi hlâu. Kih sư Bùi Văn Sơn, kăn [o# {ơrô ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê dêi tơring Kon Plong ăm ‘nâi;

‘’Pơla kố, mâu rơpo\ng ki pêt hiăng hlê tơdroăng pơkâ pêt loăng đương quy. Tung pơla pêt ngin tơru\m [ă mâu kăn tơring cheăm hnê nhên ăm tơrêm rơpo\ng vâ ‘nâi tơdroăng pơkâ ing tăng tơnêi troh a pêt, lâk xo. Drêng lâi vâi krâ nho\ng o hiăng ‘nâi hlê mê kô ai pơ’leăng hdrê tung kuăn pơlê vâ po rơdâ pơtối mơdâ pêt nếo’’.

Ki tơ-[rê ‘na túa mơnhông mơdêk loăng pơkeăng tung kuăn pơlê dêi tơring Kon Plong hlo nhên ‘nâng. Hdrối nah, rơpo\ng nâ Y Bôn, ối a thôn Tu Rằng, cheăm Măng Cành bú pêt pôm loăng a chiâk [ă loăng kơphế tung kơdrum hngêi. Châ mâu kăn cheăm mơhnhôk, kum ăm hdrê, châ kăn [o# hnê kih thuât, nâ Y Bôn mơnúa pêt vâ chê 500 m2 sâm đương quy.

Kơ’nâi vâ chê 4 khế rak ngăn, kơdrum pêt đương quy dêi  rơpo\ng nâ Y Bôn nôkố hiăng xông drêh. La hâi troh khế xo la hiăng ai mâu ki lăm rôe êng pâ vâ rôe [ă kơlo yă 500 rơpâu liăn môi kg. Nâ Y Bôn ăm ‘nâi, rơpo\ng hngêi hiăng tơpui tơno pơkâ tung la ngiâ kô po rơdâ tơnêi pêt đương quy.

Xuân ing túa mơnhông mơdêk pêt loăng pơkeăng, hên rơpo\ng hngêi a Kon Plong hiăng châ xo hên liăn kơnôm ing tê dêi tơmeăm pêi lo [ă tê hdrê loăng pơkeăng. Mơtiah mơnúa pêt loăng hồng đẳng sâm châ xo hên kơxo# liăn, ai mâu rơpo\ng A Ha, ối a thôn Đăk Lanh, cheăm Măng Buk.

Rêm hơnăm ngoh A Ha châ xo dêi chât rơtuh liăn ing tê loăng pro hdrê [ă tê pôm hồng đẳng sâm. Hơnăm kố ngoh A Ha pro dêi hdrê vâ po rơdâ kơdrum pêt hồng đẳng sâm [ă ngăn mê cho rôh vâ chiâng khu pêi lo liăn hên. Ngoh A Ha ăm ‘nâi:

‘’Hlo kơdrum loăng tiah kố a hiăng ro, hlo vâi krâ nho\ng o tung pơlê xuân môi tiah kố, rơpo\ng ki lâi xuân trối mê. A pêi tiô kih thuât dêi tơdroăng tơkêa bro hiăng hnê ăm á’’.

Tá xê to kum kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng pêt loăng pơkeăng vâ mơdêk châ xo tơ’mot liăn, ‘mâi hơ’lêh tơdroăng rêh ối, mê tơring Kon Plông ối tơmâng khât tung tơdroăng cheăng hdró, rak vế, mơdêk pêt loăng pơkeăng pá kơdâm loăng kong, ngăn mê cho ki xiâm pro pơxúa ăm kuăn pơlê xo rak ngăn kong.

Tơring hiăng séa ngăn, pơkâ 615 ha kong vâ pơtối rak vế, tăng mâu hdrê loăng pơkeăng vâ pêt krá ton xo\n. Pôa Trương Ngọc Tuyền, Kăn pho\ [ơrô ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê dêi tơring Kon Plong ăm ‘nâi.

‘’Ing tơdroăng séa ngăn tơnêi kong hiăng hdró x^ng xoăng ăm kuăn pơlê hdró kơpong rak ngăn  mê Vi [an tơring pơkâ rah xo mâu hdrê loăng pơkeăng hiăng ai tung kong ki kuăn pơlê rak ngăn, tung mê tơku\m pêt mâu hdrê loăng pơkeăng cốt toái bổ, mâu hdrê loăng chếi kơxái, priât kong, loăng plâi tơneăng kong ki vâi tối dêi sơn tra vâ mơdêk rế hên.

Pêt hên loăng pơkeăng tung tơring dế cho troăng hơlâ pêi pro ki tro tiô pơkâ 1976 hơnăm 2013 dêi Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh [ă pơkâ mơnhông mơdêk dêi kong pơlê Kon Tum troh hơnăm 2020 [ă troăng hơlâ troh hơnăm 2030, mê tơring dế tối tơbleăng [ă rôh apoăng pê lo tơmeăm vâ tê’’.

Túa ki mâu kăn to\ng kum kuăn pơlê thăm pêt hdrê loăng pơkeăng a tơring Kon Plong, kong pơlê Kon Tum hiăng pơtối rak vế tơmeăm khoăng ki hiăng ai hlâu, ki tơtro [ă hyôh kong prâi, tơnêi tơníu dêi kong pơlê. Tơdrêng amê tơdroăng pêi pro mê hiăng kum kuăn pơlê châ xo tơ’mot tơ’nôm kơxo# liăn, kơdroh kơtiê, mơnhông cheăng kâ krá ton.

Khoa Điềm chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng