Tơdrêng [ă nho\ng o tung rơpo\ng hngêi krí tiu a 3 rơpâu xiâm, nâ Đào Ánh Hồng, ối a thôn Mỹ Thạnh Một, pơlê kân C|ư Sê, tơring C|ư Sê ôh tá ro maluâ hiăng ‘no lối 100 rơtuh liăn rôe kơmăi toh kơd^ng, pro kế ki trá, pêt loăng tât khía ing rơnó mơdrăng hơnăm hdrối, la hơnăm kố kơdrum loăng bú châ xo 1 kg ruih kloăng ki hiăng têng khăng tung 1 xiâm. Tơ’nôm a kơlo yă kơdroh 25% pơchông [ă hơnăm nah tâi tâng châ xo ing kơdrum dêi nâ ối 40%. Nâ Đào Ánh Hồng tối:

‘’8 ta#n tung 1 ha cho a hơnăm nah, la hơnăm kố gá bu 1 kg ruih tung môi xiâm. Gá dâng 2 kơpêng 3, kơdroh plâi, tơkéa vâ tối pin hía 2/3, bu ối 1/3 tê. Tiu dế xông rơdêi le\m, la bú môi hơnăm kơ’nâi gá chu ó. Hơnăm kố gá tơruih hên, ôh tá dâi.  Xua mê ôh tá tối hdrối. Pêt tiu nôkố rơ-iô lêi’’.

Tiô kuăn pơkê a mâu kơpong pêt tiu hên dêi Gialai môi tiah C|ư Sê, C\ư Prông, C|ư Pưh, hơnăm kố tiu hiăng 5 hơnăm pơtối pêi tiu ki châ xo rế kơdroh, plâi oh tá kơtóu hên, tâng riên lâp tung kơpong bú tơ-‘mô tơdế a rơnó ki hên. Mâu kơdrum ki le\m, tiu drêh ngiât le\m tung plâ 40 km pak^ng troăng kân 14, ing tơring Ea HLeo, kong pơlê Daklak, hluâ 2 tơring kơ’nâi kố, C|ưu Pưh [ă C||ư Sê kong pơlê Gialai, hiăng oh tá xông rơdêi. {ă mâu kơdrum tiu pêi kơ’nâi hơnăm mế, hên kuăn pơlê châ xo bú bê vâ ‘no tung pêi chiâk deăng, ôh tá ‘no ‘na kơlo liăn kum mơdêk pêi pêt, la oh tá ai kơxo# liăn pơtối ‘no pêi pơtối. Pôa Nguyễn Bá Thuận, mơngế pêt tiu hiăng ton hơnăm ối a tôh kơpho# 2, pơlê kân C|ư Sê, tơring C|ư sê tối:

‘’Hơnăm kố mơngế pêt tiu ôh tá châ xo tơkâ. Hlo vâi pêt á veăng pêt há, la tâng pêt thế pêt a tơnêi ki nếo, tâng tơnêi ki hiăng ton pêt ôh tá xông rơdêi, krí dêi bú môi hơnăm, 2 hơnăm klêi mê tiu hlâ. Pêt tiah mê ôh tá pơxúa mơluâ vâ pơtối ‘no liăn pêt rak ngăn, bú xo to kơxo# liăn ki ‘no pêi pêt tung hơnăm tê, ôh tá ai ‘no liăn ‘măn kơd^ng môi tiah nah xếo’’.

Riân troh nôkố, tơnêi pêt tiu a Gialai a kơlo 15 rơpâu 500 ha, hên hluâ tâ tơdroăng pơkâ 9 rơpâu 500 ha, la plâi bú iâ tê châ xo dâng 3 ta#n tung 1 ha, iâ tâ tung 7 hơnăm hiăng hluâ, kơvâ ngăn ‘na pêt tiu a Gialai, pơlê xiâm pêt tiu Việt Nam dế ôh tá tơniăn hlo a lâp lu. Tơnêi tíu hyôh kong prâi hiăng ‘mêi, pơreăng lo kâ ‘nhiê hên [ă ôh tá kâi rak ngăn tung tơdroăng pêi pro tro pơkâ tung pêi pêt. Pôa Hoàng Phước Bình, kăn pho\ hnê ngăn khu pêt tiu C|ư Sê, kong pơlê Gialai tối:

‘’Tro túa pơkeăng, hơ’lêh tro tơdroăng [ă ki têi gá, hơ’lâk tro tơdroăng, tro túa. Tơdroăng kố ngăn a ngế kăn kơdrum. La kuăn pơlê pin kơ-êng hiăng xúa pơkeăng ki lâi vâi ôh tá pâ, ti ’nâi dêi tơná hiăng xua pơkeăng klâi. Klêi mê hên kuăn pơlê lăm troh a mâu tíu tê mơdró tối: Tiu a tơruih plâi, lơ tơruih hlá, tê ăm á túa pơkeăng ki mê, ngế ki tê tá gá hmếo pơtê. 1 túa pơreăng la thế hbrâ mơdât tơ’nôm pơreăng kố pơreăng tá, xôh tah ôa hdrong ki kố, hdrong ki tá’’.

Kuăn pơlê tô tuăn xua tiu chu yă rơpâ ó

Tiô mâu ki rơkê ‘na chiâk deăng, tơdroăng pêt tiu tiô troăng hơlâ pêt tơvât lối hên, lơ xôh pơkeăng lối hên môi tiah nôkố cho ki xiâm pro tiu chiâng pá ai ivá a mâu kơpong ki pêt tiu hên, ôh tá ‘nâi la lâi tiu nếo xông nếo. Tiô mâu ki rơkê ‘na tơdroăng tê mơdró, tơdroăng kố ối pro kơdroh ki tiu Việt Nam a mâu kong têa ki kal môi tiah Mih, châu Âu, Nhuk. Séa ngăn krâu khât tơdroăng pơkâ pêi pêt tiô troăng hơlâ rơvât phon hưh cơ mê cho ki xiâm dêi kơvâ pêt tiu, la tơdroăng kố pá vâ pêi pro tung tơdroăng pêi pêt tiu lối hên môi tiah nôkố.

Rak ngăn kơxái tiu a rơnó tô

Tây Nguyên dế mot tung mâu khế hơnăm tô mơdrăng. Vâ pôi tá ăm tio tro răng hlâ, tơdroăng ki xúa khoa hok kih thuât a pơla kố cho kal luâ tâ rơnó ki ê. Kơ’nâi kố, ngin ai tơpui [ă Tie#n sih Đặng Bá Đàn, Tíu xiâm hriăn ple\ng [ă mơnhông ‘na tơdroăng pêt tiu.

Ô pôa, Gialai dế nôkố dế mot tung tơnó tô mơdrăng. Tung pơla kong tô ton hâi tiah mê a rơnó kố, kơxái tiô hmâ trâm tro tơdroăng klâi, ô pôa?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Kơxái tiu ga ôh ti kâi trâng [ă kong mêi kân [ă tô ó. Tâng trâm mêi kân ó, lơ tô téa ó tiu kơ ôh tá kâi trâng vâ rêh. Pơla hdrối kố nah a Gialai, mâu tơring ki pêt tiu tro ‘mêi ó. Mâu kơdrum tiu ki nếo pêt, hên xiâm tiu hlâ xua ôh tá bê têa tôh. {ă kơdrum tiu ki hiăng ai plâi, plâi ga hiăng chu kơdroh sap 20 troh 30%, pro ‘mêi, thăm nếo oâ hdrong, pơreăng tâ tú hên. {ăng deăng ki pêt tiu ki tro răng hlâ xua ôh tá ai têa toh, plâi ga iâ, [ă mâu kơdrum tiu ki toh têa lối hên plâi ga xuân kơtóu iâ. Ki rơhêng vâ tối, kơdrum ki ôh tá ai mâu xiâm loăng hding, kơxái tiu kô răng hlâ hên. Mâu kơdrum ki ai têa la ôh tá châ toh têa đi đo, môi tiah a mâu kơpong hdroâng kuăn ngo, mê tiu kơ hlâ hên há. Xua mê, kơxái tiu ôh ti kâi trâng [ă kong tô mơdrăng khăng khoăng, pro kơdroh plâi drêng troh rơnó krí, xuân tơdjâk chiâng ‘mêi troh a tơdroăng cheăng kâ dêi pơlê cheăm.

Tung pơla ai tiah mê, pôa ai hnê tối ki klâi [ă kuăn pơlê pêt tiu vâ mơnhông tơdroăng pêi chiâk pêi deăng, ô pôa?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Mâu kơdrum ki nếo pêt, kal athế rah xo hdrê tiu ki dâi le\m vâ ‘mâi pêt tơmó a mâu deăng ki hmâ trâm tro kong tô mơdrăng, lơ ôh tá ai têa tôh. Ki má lối, [ă mâu kơpong ki ôh ti bê têa tôh hên, vâi krâ-nho\ng o athế hơ’lêh pêt mâu hdrê loăng ki tơtro tâ, ai plâi hên tâ. {ă mâu kơdrum deăng ki bê têa toh mê kal athế xúa khoa hok kih thuât, pêt tơ’nôm mâu hdrê loăng ki vâ ăm ga hding pro xâp kơxái tiu, xua kơmăi ki toh tiu ki kơd^ng têa, vâ pôi tá mơ’nhê têa lối hên. Ki rơhêng vâ tối, a kơpong ki hiăng châ hnê mơhnhôk pêt hdrê loăng ki dâi, ai phon rak vế hdrê loăng pêt mê kal athế po mâu lâm hnê tối ăm vâi krâ-nho\ng o ‘nâi ple\ng nhên kơpong ki lâi chiâng pêt, kơpong ki lâi ôh tá chiâng pêt. Kơxái tiu kal ai hên phon rơvât. Vâi krâ-nho\ng o kal athế ‘nâi nhên, kal athế xua phon ki pro [ă hlá nhâ, mơjiâng chiâng phon vi sinh, vâ kơxái tiu thăm rế chiâng dâi le\m, kum pro ăm rêi tiu thăm rế xông rơdêi, kum ăm kơxái tiu kâi hrik têa, kơdroh oâ hdrong, lơ răng hlâ drêng trâm tro kong tô. Tung pơla kong tô, ôh tá bê têa, mê pin xuân chiâng xôh phon vâ kum ăm loăng kâi trâng [ă tô mơdrăng.

Tơdroăng ki kong prâi hmâ hơ’lêh mê, tiô tơdroăng tối tơbleăng tung mâu hơnăm la ngiâ xuân ối tiah mê. Xua mê, vâ hbrâ ví tơdroăng ki tô mơdrăng, lơ rơnó mêi têa kân lân lu, lơ tô mêi ôh tá tro rơnó, mơngế ki pêt tiu kal athế pro ki klâi ô pôa?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Mâu hdrê loăng pêt tối tơchuâm, kơxái tiu tối phá xêh, drêng ai tơdroăng ki hơ’lêh tô lo mêi, lơ tô mêi ôh tá tro rơnó, vâi krâ-nho\ng o kal athế ai troăng hơlâ ki vâ pêi pêt tiu tơtro. Kơxái tiu kal châ pêt a mâu tíu ki ai mơngế po văng nhâ, rak ngăn đi đo, malối [ă tơdroăng ki kal ai têa đi đo, tơnêi xuân kal athế hơpok le\m há, tíu ki têa châ hiu hôi, po văng nhâ, rơvât phon, hdrê ki dâi le\m. Malối ‘na tơdroăng tôh têa, kal athế pêt tiu a tơnêi ki dâi le\m, xúa phon hưh cơ, xua pơkeăng rak hdrê loăng sinh hok, kum ăm kơxái tiu dâi le\m, kum ăm kơxái tiu kâi trâng. Kơxái tiu dế ối kuăn, vâi krâ nho\ng o athế kal hbrâ tơnáu tung tơdroăng tôh têa, hding tô mêi, khía mơhot, kơdroh tơdroăng ki kong prâi pro ‘mêi, tâu dâp a xiâm, rơvât phon ăm xiâm tiu. {ă xiâm tiu ki hiăng ai plâi, vâi krâ-nho\ng o athế kơdo mơ-eăm ai pơkâ tơchum, vâ mơ’rêh trếo kơhiâm ăm kơxái, re\ng lo reăng, kơ’muăn plâi, vâ rơnó kơ’nâi mê, kum pro ăm tiu re\ng lo reăng, ai plâi hên. Tâng lơ ôh tá pro mâu tơdroăng ki nếo tối mê âi, ga kô pro tơdjâk ‘mêi ăm kơxái tiu rơnó la ngiâ ah nếo.

Mơnê kơ pôa!

Nhat Lisa prế Gương tơplôu