Tung pơlê pơla dêi Jarai, môi tung mâu hdroâng kuăn ngo ki kơdrâm má môi, ai tơdroăng rêh ối tơniăn, ai mơhno túa le\m tro ki hiăng ton má môi dêi Tây Nguyên, ai môi ngế ki pro hên khu ngế ki tí tăng rhiăn ‘nâi [ă tâi tângmâu ngế ki vâ tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na kơpong tơnêi tíu [ă hdroâng mơngế kố, hiăng tonk châ plâ hr^ng hơnăm kố, mê cho ‘’Pơtáu On’’

Ki păng ‘nâng ga, akố ai 3 khu pơtáu, mê cho ‘’Pơtao Apui’’ cho ‘’Pơtáu On’’; ‘’Pơtao Ia’’ cho ‘’Pơtáu Têa’’; ‘’Pơtao Angin’’ cho ‘’Pơtáu Khía’’. 2 pơtáu ‘’Pơtáu Têa’’ [ă ‘’Pơtáu Khía’’ kơ’nâi mê ôh pá ai, tá troh mâu hơnăm achê kố nah ‘’Pơtáo Apui’’ cho ‘’Pơtáu On’’ xuân ôh tá ai xêo. Tâng vâ tối păng ‘nâng, tơplôu tối pơtáu ga tá hâi teăm tro, tâng vâ tối ôh tá tro. (Mơngế Pơhlăng xuân tơplôu cho ‘’Roi’’, mơngế Mih tơplôu ‘’King’’.

Mê, Pơtáu cho ki klâi?

Hiăng ai lối hr^ng tơdroăng ki tí tăng hriăn ple\ng, tí tăng mơnhên ngăn hiăng lăm troh a kơpong xiâm dêi mơngế Jarai rêh ối vâ êng mơnhên, tơku\m, lơ tí tăng ‘nâi ple\ng a hên mâu tơdroăng pơrá phá dêi pó troh a ngế pơtáu, ki ‘’tơviah’’ [ă pro hên ngế rơhêng vâ tí tăng ‘nâi ple\ng kố, mâu ngế ki tí tăng hriăn ple\ng, mâu ngế cheăng khoa hok, mâu khu ki pơkuâ ngăn, mâu ngế ôm hyô, thăm nếo ai tá mâu ngế ki chêh tiêuh thuiêt, ngế chêh văn Pơhlăng, inâi Roland Dorgelès hiăng chêh tối hên h^n ‘na Pơtáu On.

Tâng vâ tối vâ chê 100 hơnăm, ing hên túa ki hriăn ple\ng pơrá phá dêi pó, hiăng ai hên ngế tí tăng vâ ‘nâi ple\ng, mơ-eăm mơnhên ‘na pơtáu, hnoăng pơkuâ ngăn dêi pơtáu tung pơlê pơla Jarai, ki kal dêi pơtáu [ă mơngế Jarai, [ă tá tung kơpong Đông Dương hdrối nah. {ă hiăng ai hên ngế mơnhên tối. Tá troh a kơxop hlámơ-éa ‘’Pơtáu, môi tơdroăng ki tối ‘na hnoăng pơkuâ dêi mơngế Jarai a Đông Dương’’ (Pötao, une théorie du pouvoir chez les Jörais indochinois) dêi [ok Jacques Dournes chêh tối.

Cho môi ngế ki hriăn ple\ng ‘na Tây Nguyên học ki ó má môi, [ok Jacques Dournes hiăng rêh ối a Tây Nguyên ton châ 25 hơnăm, [ă tung plâ 25 hơnăm ki mê hiăng mơhno\ng tơku\m 15 hơnăm vâ tí tăng hriăn ple\ng ‘na mơngế Jarai [ă Pơtáu dêi hdroâng Jarai. Tá troh [ok Jacques Dournes mê tơdroăng ki Pơtáu Jarai nếo châ mơnhên tối, trâu hơngế, ki ‘ló khât [ă tơtro păng ‘nâng.

Kơxop hlá mơ-éa dêi [ok hiăng chiâng môi tơdroăng ki trâu rơdâ ó khât, tí xê to vâ mơnhên to Pơtáu, xuân tá xê to kum ăm pin ‘nâi nhên ’na mơngế Jarai [ă pơlê pơla Jarai, mê ối kal păng ‘nâng tung tơdroăng tí tăng hriăn ple\ng ‘na Tây Nguyên tối tơchuâm, tung tơdroăng ki nhên rơdâ ‘na tơdroăng roh ton nah, mơhno túa le\m tro ga, vâ ing mê, pêi pro tơtro a kơpong tơnêi tíu [ă mơngế ki kố, a tơrêm kơvâ cheăng, tung roh pơla [ă tung tơrêm túa trâm.

Ki ‘ló ga, kal athế hlê ple\ng i nhên, trâu rơdâ ‘na Pơtáu, kal athế séa mơnhên ngăn ing hên mâu tơdroăng ki ê, kơxop hlá mơ-éa dêi [ok Jacques Dournes hiăng chêh tối nhên, rơhí rơhó mâu tơdroăng ki mê. Tung rơkong tơpui tơdjâ troăng hiăng tơbleăng tối kơxop hlá mơ-éa lo nâl Xuăn ing kơxop hlá mơ-éa kố, Andrew Hardy, Kăn teăng mâ Vie#n Viễn Đông Bác cổ Pơhlăng a Hà Nội, ngế ki hiăng ai roh châ trâm tơpui tơno hên tơdroăng [ă [ok Jaques Dournes hdrối pôa kơtê hiâm, pôa tối, pôa hiăng pơchuât ngăn kơxop hlá mơ-éa kố châ 4 hdroh, [ă rêm hdroh hiăng châ hlê ple\ng tơ’nôm mâu tơdroăng ki ai pơxúa kal kân khât, la xuân ai drăng tíu ki tá hâi teăm châ tối tu\m tâi tâng mâu tơdroăng ki mê.

Pơtáu, khu chal pơtáu, cho môi tung mâu tơdroăng ki chiâng ai pơlê pơla ki le\m ro, tro tơviah dêi hdroâng mơngế Jarai. Vâ pơxiâm tí tăng ‘nâi ple\ng tơ’nôm ‘na túa pơkâ cheăng kố, pin athế mơnúa tí tăng ‘nâi ple\ng nhên ing rêm túa, rêm tơdroăng, ki [ok Jaques Dournes hiăng chêh tối tung kơxop hlá mơ-éa dêi Di, pơxiâm chêh tối mâu tơdroăng ki ai tung tơdroăng ki pơto pơtih, mơnhông khu vâi kơdrâi cho mơngế ki xiâm tung pơlê pơla Jarai.

Tơdroăng rơngêi ting ting dêi hdroâng Jarai ai chêh tối: Ih jing grom, kâo jing kơmlă (nâl pin tối: Ngoh cho kơblêa, o cho tơro)

Mê cho tơdroăng rơngêi ting ting kơdeăn khe\n ‘na tơdroăng ki pro hmâ dêi pó pơla vâi droh rơtăm. La tung mê, ai mơnhên tiah kố: tơdroăng pro hmâ, tơdroăng ki hâk vâ dêi pó pơla kơdrâi kơnốu, ti lâi ai tơdroăng ki tối tơro, kơblêa? Tơro cho ki klâi? Kơblêa cho ki klâi? Môi tiah kobố xuân ‘nâi, kơblêa ga pơ’lok ó ‘nâng, tí tăng mơnhâu kơ vâi rơ-u rơ-âm, la ôh tá ai kơbố ki tro kơblêa pro vâi hlâ. Ngế ki pro hlâ mơngế cho tơro. Tơro cho tơdroăng ki ‘ló xâu ó ‘nâng, tơro cho ivá ki rơdêi, cho kế ki pro hlâ rong kuăn mơngế. La mâu tơro mê pin preăng châ hlo [ă mâ. Ki vâ mơhno ăm kuăn mơngế châ hlo mê cho kơblêa.

Mâu tơdroăng rơngêi, ting ting mê vâ mơhno tối tơdroăng ki kal khât ‘nâng tung tơru\m pơla môi ngế kơnốu [ă môi ngế kơdrâi tung pơlê pơla ki nhuo#m vâi kơdrâi dêi hdroâng Jarai. Tung pơlê pơla mê, tâi tâng mâu hnoăng cheăng ối tung kơpeăng ko\ng dêi mơngế kơdrâi. Vâi kơdrâi cho mâu ki pro pơkuâ tơmeăm khoăng, pơkuâ ngăn tơnêi tíu, cho ngế ki pơkâ tu\m tơdroăng tung on veăng, rơpo\ng hngêi [ă tung pơlê pơla. Kuăn ‘ne\ng xo kơjôi dêi ngế nôu, tơdroăng ki ai kuăn ‘ne\ng, cháu chái cho tiô peăng ngế nôu, ôh ti xê peăng ngế pâ [ă ki ê hía.

La mâu ngế kơdrâi ôh tá la lâi mơhno dêi ngiâ. Mơngế kơdrâi cho ngế ki ôh tá mơhno dêi châ chăn, cho kăn pơkuâ xiâm. Jâ rah xo môi ngế teăng mâ lo pêi pro dêi hnoăng cheăng ki mê, mê cho ngế kơnốu, la cho ngế kơnốu ối tung peăng ngế kơdrâi: Mâu nho\ng o kơnốu lơ o kơnốu dêi jâ, lơ mâu miê, o lơ nho\ng dêi nôu jâ.

Tung rơpo\ng hngêi, tơdah tơmối, tơpui kâ cho mơngế vâi kơnốu, tơpui tơno [ă pêi pro tu\m mâu tơdroăng cheăng cho vâi kơnốu. Vâi kơdrâi cho athế đi đo ối tung hing mum, jâ athế lo ing bo pá ro\ng, péa ki ê, vâi hmâ ối hmuâ dêi tung kơbong, tung veăng, la ing vâi kơdrâi mê ki pơkâ tâi tâng mâu tơdroăng cheăng tung on veăng, rơpo\ng hngêi.

Ing mê, pin hlo nhên, akố ngế kơnốu cho kơblêa, bu cho kơblêa tê, cho rơkong tơpui tối bu ai inâi tê la păng ‘nâng ôh tá ai hnoăng pơkuâ păng ‘nâng, mê khoh tối cho tơro, bu têi, bu pro rơ-u rơ-âm, tí tăng mơnhâu tối vâi tê,  hnoăng pơkuâ dêi mơngế kơdrâi ga cho păng ‘nâng, tơro, sap ing on veăng, hngêi rơpo\ng tá troh tung pơlê pơla.

Mê cho a râ on veăng, rơpo\ng hngêi. Mê a râ pơlê tiah tâi?

A pơlê xuân ai 2 ngế: Khoa [ôn [ă Khoa Yang. ‘’Khoa: akố cho tối kăn xiâm. ‘’{ôn akố’’ cho pơlê, ‘’Yang’’ cho ‘’Xeăng, t^ng’’. Tá péa tơdroăng kố pơrá  cho ‘’Kăn xiâm’’, la kăn xiâm ai 2 tơdroăng pơrá phá dêi pó.

Khoa [ôn cho kăn pơlê tâng vâ ngăn [ă mâu pơlê ki ê, mơngế ki ê, tung pơla tơru\m cheăng dêi pơlê [ă khu kăn râ kơpêng, [ă mâu khu pú ing kong têa ê. Tâng vâ mơnhên tung dế, [ă kuăn pơlê, ga ôh tá ai hnoăng pơkuâ ngăn ki păng ‘nâng, ga bu ai hnoăng ki teăng mâ pơlê vâ tơpui kâ [ă mâu khu ing kong ê, teăng mâ ăm ngế ki ai hnoăng kân khât, pơkâ tâi tâng mâu tơdroăng cheăng ki kal tung tơdroăng rêh kâ ối tung pơlê pơla, mê cho Khoa Yang, cho ngế ki rak vế tơdroăng tơru\m pơla kuăn mơngế [ă mâu khu xeăng (la a Tây Nguyên cho Kong kế, tơmeăm ki ai xêh tung kong kế, ngo ngối)

Khoa [ôn bú cho kơblêa, cho kơblêa dêi tơro Khoa Yang. Khoa Yang (pin tối cho Kăn Xeăng) cho ngế ki ai hnoăng pơkuâ ngăn ki păng ‘nâng, la ôh tá la lâi mơhno châ chăn, ngiâ méa, môi tiah mơngế kơdrâi tung on veăng, rơpo\ng hngêi. Tiah mê, a râ pơlê, Khoa {ôn cho rak hnoăng cheăng dêi ngế kơnốu, tung pơla mê Khoa Yang (Kăn Xeăng) rak vế hnoăng cheăng dêi ngế kơdrâi.

Ki pin hiăng ‘nâi nhên pơla vâi kơdrâi-vâi kơnốu, tung dế [ă pá kong, peăng pâ, peăng nôu cho tơdroăng ki xiâm dêi tơdroăng rêh kâ ối hdroâng Jarai. Kố cho môi tơdroăng ki kal kân khât dêi pơlê pơla Jarai sap ing chal vâi krâ nah, cho môi pơlê pơla ki ai 2 khu, đi đo mơhno tơbleăng ăm peăng pá kong cho môi ngế ki pôu râng hnoăng pơkuâ, la hnoăng ki pơkuâ păng ‘nâng ôh tá ai, mê cho kơblêa, tung pơla mê, kơtôa lôi tơro, la tơro cho ngế ki ai hnoăng ki ó rơdêi, ó păng ‘nâng.

{ă, môi tiah pin pơrá hiăng châ ‘nâi, châ ối [ă kơblêa cho châ ối [ă kế ki ôh tá ai ki klâi, tơkéa vâ tối, châ ối [ă kế ki ôh tá xê păng ‘nâng. Mơngế Jarai vâi [e\ng [eăn, ăm mâu ngế pá kong bu châ hlo tiô kơblêa, la tơro tơná vâi kơtôa dêi kí.

  Ngế chêh văn Nguyên Ngọc

Nhat Lisa tơplôu