Mơngế Rơđế pro mơd^ng dó inâi ăm vâi ‘ne\ng klêi kot mâ ai 1 hâi klêi kơ’nâi kuăn ngá krôu drêng klêh klêa dêi nôu. Xua vâi hmâ loi dêi vâi ‘ne\ng nếo klêi kot mâ ối ai mơhúa mê thế pro mơd^ng pơxá inâi, vâi tối mơhúa ăm ngế ‘ne\ng re\ng pơxá rế tro. Rơpo\ng hngêi rah hên inâi tung hdrông hdrê dêi jâ pôa peăng ‘na kơnốu [ă jâ pôa peăng pá kơdrâi, inâi mâu ngế ki rơkê, ki vâi nhoăm, ki kro mơdro\ng, ngế ki le\m... vâ pơxá inâi ăm kuăn ngá.

Mơngế Rơđế tơku\m po mơd^ng pơxá inâi pro krip nhoăm. Mơd^ng rơkâu dó inâi châ tơku\m po a kơxo má drêng mâ hâi pơxiâm vâ lo vâ rơkâu pâ tu\m tơdroăng ki le\m mơhúa ăm ngế kuăn ngá. Tơmeăm hdroăng vâ rơkâu xối xeăng cho môi xiâm drôu, môi to í (tâng o kơdrâi mê vâi pleăng í droh, tâng o kơnốu vâi pleăng í hmong), môi pu\m tro\ng (ai pâk rơnhúa meăm amê), môi hni kía [ă hlá kơtếo lơ hlá plâi ối (ối krêa têa ngêa); têa ngêa ngăn cho vâ pơtih mơhúa jâ pôa (kô mot tung châ kuăn ngá ki nếo kot mâ mê hâi teăm ai mơhúa).

Pak^ng mê, tâng kuăn kơdrâi, rơpo\ng hngêi ối hbrâ loăng te\n hmôu ‘măn pa k^ng púi vâ drêng kuăn ngá hiăng droh ah kô chiâng te\n hmôu; Tâng kuăn kơnốu, nôu pâ kô ‘măn pa k^ng mê môi to mơne\ng, púi vâ drêng ga hiăng rơtăm ah kô khên rơdêi vâ kring vế, rơpo\ng hngêi pơlê pơla.

Troh chôu xối, o ku\n châ châ mơhum krúa le\m, xo kên lu\m châ o ‘măn pa k^ng tơmeăm vâ xối. Drêng kố, pôa pơchâu pơxiâm rơkâu xối tơpui rơkâu xeăng. Pôa pơchâu krếo tâi tâng mâu xeăng, jâ pôa troh veăng ôu drôu, kâ mâm, kum ăm o ku\n kâ phâi, mo le\m châ, re\ng xông kân, pôi tá krôu. Pôa pơchâu xối rơkâu xeăng krếo inâi ki lâi, kuăn ngá ôh tá krôu, gá môi tiah hâk vâ mê nôu pâ rơpo\ng hngêi kô ăm o ku\n inâi ki mê. Drêng hiăng klêi xối xeăng, jâ ki ngăn vâi mơhum kuăn ngá mê râng tro\ng tâm a têa ngêa pik a rơkong o ku\n, [ă ăm ga châ tế kliâm í, púi vâ o ku\n mê drêng kân ah kô khên tơnôu, mơhé trâm pá puât xuân ôh tá rơlâi rơlo, pá puât.

Klêi xối xeăng, tâi tâng rêm ngế tung rơpo\ng hngêi rơtế [ă pôa pơchâu [ă jâ ngăn mơhum kuăn ngá kô kâ hmê, kâ hơ’neh í, ôu drôu xiâm. Pôa Lệ, krâ pơlê {uôn Sah {, cheăm Ea Tul, tơring C|ư Mgar, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, tung rơxông rêh ối dêi mâu kuăn ngo Rơđế thế tơkâ luâ hên tơdroăng pro mơd^ng xối xeăng, ki apoăng cho xối xeăng dó inâi.

‘’Drêng kuăn ngá nếo klêi kot mâ ăm kuăn ngá tế têa ngêa vâ ga re\ng kân mo dâi le\m. Drêng hiăng châ môi khế rơkâu pleăng môi pu\m í, môi xiâm drôu, hdró a mâ xâng ko\ng. Drêng o hiăng kân ah xối môi pu\m chu, 3 xiâm drôu [ă pơtối hdró a mâ mê nếo. Tung rôh xối xeăng pơxá inâi, dêng ngá oh tá hêng vâ inâi ki pơxá mê o kô krôu. Mơngế ki pơxá inâi ăm o cho jâ ki ngăn o kot mâ. Í ki mê kô âp, jâ ki ngăn o kot mâ kô ăm o ngá tế kliâm í’’.

Pôa Lê Na, krâ pơlê, 75 hơnăm, {uôn Yao, cheăm Ea Tul, tơring C|ư Mgar, kong pơle Dak Lak tối ăm ‘nâi, tung hâi mơd^ng pơxá inâi ôh tá chiâng hơdruê kưt, eirei lơ to\n chêng, pôa pơchâu bú rơkâu pâ mâu xeăng  ăm o ngá trâm tơdroăng ki le\m tê:

‘’Mơd^ng rơkâu xối xeăng dó inâi vâ rơkâu pâ ăm kuăn ngá re\ng kân mo dâi le#m. Tiô khôi túa tơlá dêi mơngế Rơđế, drêng pro mơd^ng xối xeăng kô poh môi pu\m í. Drêng vêh [ă jâ pôa vâ kô xối môi to í [ă hía hé...’’

Klêi pơxá inâi, ngế kuăn ngá mê xo kơjôi peăng nôu. Kố cho khôi túa tơlá ki hmâ ai sap ing nah dêi mơngé Rơđế. Drêng prếi on veăng ai ki mê ai kuăn rơmúa vâi krếo inâi kuăn.

Môi tiah hiăng tơbleăng, sap ing kot mâ troh krâ mơngế Rơđế thế xối pleăng hên. Tung mê, rơkâu xối pleăng apoăng cho Mprăp yun (mê cho mơhúa mot – krếo inâi). Vâ tí tăng ple\ng tơ’nôm ‘na mơd^ng krếo inâi dêi mơngế Rơđế, pó vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ rơtế tơmâng roh tơpui tơno dêi Ngế chêh hlá tơbeăng [a\ krâ pơlê, cho pôa Răk, ối a {uôn Ky – bêng Thành Nhất, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak.

-Ô krâ pơlê, mơngế Rơđế ai hên tơdroăng xối pleăng sap ing kot mâ troh krâ, Mprăp yun cho rơkâu xối pleăng apoăng. Ti mê, krâ pơlê ăm ‘nâi xua ti lâi ai mơd^ng kố [a\ gá ai pơxúa tiah lâi?

Pôa Răk-Krâ pơlê: Tiô tơdroăng rêh ối dêi môi ngế a ro\ng tơnêi kố thế kot mâ – xông kân krâ – tamo châi – hlâ. Ki mê cho tơdroăng ki kal [a\ rêm kuăn mơngế pin. Môi ngế kot mâ, ai mâ tung plâi tơnêi kố mê cho phiu ro. Vâi kô tơku\m po mơd^ng dó inâi ăm kuăn ngá. Nôkố, rơpo\ng kô krếo jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá [a\ nho\ng o krếo inâi ăm kuăn ngá nếo kot mâ. Jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá kô dó inâi ăm kuăn ngá. Tơdroăng kố cho vâ rơkâu ăm mâu tơdroăng ki le\m tro ăm kuăn ngá [a\ tung rơpo\ng hngêi.

Tiô khôi túa dêi mơngế Rơđế, nah ngế kơdrâi ‘nâi teăn hmôu, vế prế, pói vâ kuăn kơdrâi kân kô chiâng pêi viâ mâu tơdroăng cheăng kố, vâ kô ‘măn túa vế prế tung hâi krếo inâi kuăn ngá. Tâng kuăn kơnốu tung hâi leh krếo inâi vâi kô ‘măn mơne\ng, khiâ, mơhno ăm ngế kơnốu cho ngế kring vế ăm rơpo\ng hngêi. Mơne\ng pe\ng chiâng 4 troăng [a\ tối cho prôk pu\n troăng, hlê ple\ng hên tâ. Tơdroăng kố xuân kal mơhno ăm ivá ó rơdêi dêi ngế kơnốu’’.

-Mơhé tơdroăng xối pleăng ki lâi xuân ai mơngế veăng, rơkâu xối pleăng ki lâi xuân ai tơmeăm pleăng. Krâ pơlê búa tối ‘na mơngế veăng [a\ tơmeăm pleăng vâ xối dó inâi dêi mơngế Rơđế môi tiah lâi?

Pôa Răk-Krâ pơlê: ‘’Mơd^ng rơkâu xối dó inâi xuân hbrâ môi tơmeăm pleăng. Tung mơd^ng kố ai meh, miê, nho\ng o hdroâng hdrê, jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá. Tung mơd^ng kố kô ai môi to í, môi mo\ng hmê, drôu trêng tung mo\ng. Tâng kuăn kơdrâi mê cho í kăn, kuăn kơnốu mê cho í hmong. Drêng pôh kơdê kâ í, ko [a\ plâu í kô ăm pôa pơchâu, châ í ăm jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá. Tơdroăng kố mơhno hiâm mơno pâ mơnê ngế ki ai mâ tung mơd^ng dó inâi ăm kuăn ngá [a\ pói vâ ga re\ng xông kân mo le\m.

Drêng krếo inâi ăm kuăn ngá, jâ ki mơhum kuăn ngá rơkâu mâu xeăng mơnhên tơdroăng ki kot mâ dêi kuăn ngá. Vâi krâ hnối xo têa ngêa ‘măn a ngiâ kuăn ngá [a\ pik a rơkong vâi hdrêng. Têa ngêa mơhno ăm tơnêi kong, ăm mâu kong mêi djâ tơdroăng ki mơjiâng kuăn kiâ kong, kong kế. Drêng kuăn ngá ôu têa ngêa kô đi đo mo sêi - têi ‘răng.

-Ô pôa, rêm ngế kot mâ pơrá châ dó inâi. Inâi ối [a\ ngế ki mê plâ rơxông. Tiah mê pro tiah lâi vâ rah inâi tro, le\m [a\ tro tơdroăng, ô krâ pơlê?

Pôa Răk-Krâ pơlê: Ngăn tiô rơpo\ng hngêi, tung hdroâng hdrê, miê, meh nah cho mâu ngế ki nho\ng o châ loi tơngah. Rơpo\ng kô rah hên inâi tung hdroâng hdrê dêi jâ pôa péa pâ, inâi mâu ngế ki rơkê, ki châ kuăn pơlê loi tơngah vâ krếo inâi ăm kuăn ngá. Ki tơtro dêi tơdroăng kố cho pói vâ kuăn ngá nếo kot mâ châ tơ’mot mơhúa dêi mâu ngế ki rơkê tung hdroâng hdrê. Tơdroăng ki kố xuân môi tiah mâu hdroâng kuăn ngo nho\ng o ki ê, mơngế Rơđế dó inâi ăm kuăn ngá [a\ pói vâ ga châ xông kân chiâng mơngế rơkê’’.

-Tung rơkâu xối pleăng ai hên ngế veăng ai mâ, [a\ pôa pơchâu pơchuât hên inâi ki phá dêi pó vâ rah. Tiah mê ngế pơkâ mơjiâng inâi vâ krếo ăm kuăn ngá, tơdroăng mê ga ti lâi?

Pôa Răk-Krâ pơlê: Ê cho ‘nâng, jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá krếo inâi ăm kuăn ngá. Laga hdrối mê, nôu pâ dêi kuăn ngá xuân tối ăm jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá hdrối. Jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá kô êng nôu pâ dó inâi dêi kuăn ki klâi? Kơ’nâi mê, kô po leh kơ-êng mâu jâ pôa. Klêi kơ’nâi pơchuât inâi, pôa pơchâu xo môi iâ kliâm í ăm kuăn ngá kâ, xo hlá loăng tâm tung mơnge\n mo\ng hlái vâ pik a rơkong kuăn ngá.

-Ê, ô pôa, klêi kơ’nâi dó inâi kêi mê hôm ối tơku\m po tơdroăng ki ê nếo há?

Pôa Răk-Krâ pơlê: ‘’Klêi kơ’nâi dó inâi ăm kuăn ngá, mê rơpo\ng kô ôu kâ. Pôa pơchâu kô thế ngế nôu pin dêi kuăn ngá, pik drôu xiâm a rơkong, [a\ vâ tối pơchân tơdroăng rêh ối a ro\ng tơnêi kố kô trâm mâu tơdroăng pá, laga kuăn ngá kô rơdêi, châ kâi tơkâ hluâ mâu tơdroăng pá puât mê. Trâm mâu tơdroăng pá puât cho môi tơdroăng ki hmâ hlo tung tơdroăng rêh ối. Xua mê, pôa pơchâu [a\ rơpo\ng kuăn ngá kô đi đo rơdêi tơkâ hluâ mâu tơdroăng pá puât dêi tơdroăng rêh ối, chiâng mơngế ki le\m ăm rơpo\ng hngêi, pơlê pơla.

-Nôkố mơngế Rơđế a kong pơlê Dak Lak hôm ối tơku\m po mơd^ng dó inâi ăm kuăn ngá há lơ ôh?

Pôa Răk-Krâ pơlê: Nôkố, xuân ối ai mơd^ng krếo inâi ăm kuăn ngá. Laga tơdroăng tơku\m po ôh tá môi tiah rơxông vâi krâ nah xếo. Ôh tá xối pleăng xeăng xếo. Nah mê, klêi kơ’nâi kot mâ môi hâi kô chiâng po mơd^ng dó inâi hlối, [a\ nôkố ngăn tiô kơ rơpo\ng hngêi, klêi kơ’nâi môi măng t^ng, lơ môi khế. Ai mâu pơlê xuân ối krếo jâ ki ngăn mơhum kuăn ngá dó inâi ăm rơpo\ng. Ai mâu pơlê tiô ivá rơpo\ng kô tơku\m dó inâi xuân krếo meh, miê, nho\ng o vâ rêm ngế ‘nâi kuăn ngá hiăng châ mơhum, kot mâ. Pak^ng mê, xuân mơhno tơdroăng tơru\m môi tuăn tung hdroâng hdrê.

-Ê, mơnê kơ krâ pơlê ‘na roh tơpui tơno kố. Rơkâu pôa [a\ rơpo\ng hngêi đi đo mo sêi, têi ‘răng, châ tơ-[rê tung tơdroăng rêh ối’’.

Ô vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ! Mơngế Rơđế loi khât klêi kơ’nâi krếo inâi ăm kuăn ngá mê, ah kuăn ngá hiăng ai mơhúa ki tơniăn le\m. Tơdroăng tơku\m po mơdg dó inâi ăm kuăn gá cho kal khât dêi tơdroăng rêh ối rơxông mơngế. Mơd^ng dó inâi cho môi tung mâu tơdroăng ki le\m tung khôi túa dêi mơngế Rơđế, mơhno ki rơkê [a\ khôi túa le\m tro dêi vâi krâ rôh ton nah ki kal châ rak vế [a\ mơnhông mơdêk.

Gương – A Sa Ly tơplôu [a\ tơbleăng