*** A kong pơlê Kon Tum tơkŭm po hên tơdroăng Mơhno khôi túa lĕm tro – Ôm hyô tơmiât troh pơlê pơla mâu hdroâng kuăn ngo. Môi tung mâu tíu tro ro má môi vâ châ hlo châ ta Khôi túa lĕm tro – Ôm hyô pơlê pơla mâu hdroâng kuăn ngo kong pơlê Kon Tum cho kơpong ôm hyô ngăn loăng pơlái kong kế tơnêi têa Mang Deang, ối tung tơring Kon Plông. A kố tung roh pơtê leh hơnăm kố tơkŭm po hên tơdroăng vâ ăm kuăn pơlê ngăn, môi tiah: Mơđah tơbleăng tíu mơhno khôi túa lĕm ‘’Kong plêng Tây Nguyên – Mang Deang’’; Mơđah tơbleăng roh tơ’noăng ‘’Um lĕm kong plêng Tây Nguyên – Mang Deang’’; Kơchơ tê mơdró tiô hâi ƀă mơđah tơbleăng mâu tơmeăm ki má môi tơring Kon Plông; Pêi pro Kơphô̆ prôk chêng ƀă kơchâi kâ Mang Deang ƀă hía hé.

Xuân tung roh kố Vi ƀan tơring Kon Plông tơkŭm po Leh tơbleăng pơkâ dêi Vi-ƀan kong pơlê Kon Tum ‘na mơnhên Tíu ôm hyô Vi Rơ Ngheo, cheăm Đăk Tăng. Rơtế lăm xah ngăn loăng pơlái kong kế lĕm mơnâ mâ ngăn, khôi túa lĕm pơlê dêi mơngế Rơteăng, troh Tíu ôm hyô Vi Rơ Ngheo roh kố kuăn pơlê ƀă  tơmối ối châ vâi krâ kuăn pơlê tơbleăng tơmeăm ki má môi mơhno khôi túa lĕm tro.

Ngoh A Hiền, môi ngế kuăn pơlê tung pơlê, tối ăm ‘nâi:

“Ahdrối, á pâ koh tâi tâng vâi krâ kuăn pơlê ƀă tơmối achê hơhngế! Cho tíu troh ôm hyô dêi tơring, drêng tơmối troh ngăn a tíu kố, tơmối kô châ vâi krâ kuăn pơlê tơbleăng ‘na khôi túa lĕm chal vâi krâ nah, châ hlo, châ kâ kơchâi ki kơhiâm roh vâi krâ nah, ki rơhêng vâ tối mâu kơchâi kâ, tơdroăng pế pơchên hơ’nêh mâm chu, í pôh, ká mê rup ing têa kroăng, têa plông, klôh, long, kơchâi drêh mê kêi tung kong vâ pế ăm tơmối kâ… Ngin ôh tá pế pơchên kơchâi kâ môi tiah a pơlê kong kơdrâm hmâ pế, mê đi đo rak vế túa pế, pơchên mâu kơchâi kâ tiô dêi vâi krâ a pơlê’’.

*** Cho pơlê ôm hyô tung kuăn pơlê ki apoăng a Dak Lak châ mơnhên sap khế 3 hơnăm kố, ƀuôn Akŏ Dhông (bêng Tân Lợi, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột) nôkố xuân ối ‘măn rak hên túa lĕm tro ton nah dêi mơngế Rơđế mê cho: ‘na tŏn chêng, tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê, hngêi trá ton, kế kâ, tơdroăng cheăng teăn hmôu, pế drôu xiâm… Hên mâu rơpŏng kuăn pơlê xuân ối rak mâu tơmeăm kơnía git, tơmeăm xúa ton tĭn  rôh nah môi tiah vó tuk, vo tang, hơkâ, tăng kpan.

Mê châ ngăn cho pơlê lĕm má môi a Dak Lak nôkố ƀă 32 toăng hngêi trá xŏn ton nah ƀă hên kơtum chêng, prôa, mâu ngế rơkê hơdruê, rơngê, khu tŏn chêng, hơdruê xuâng ƀă  kơvâ cheăng tiô túa ton nah ối  rak vế luâ hên rơxông.

Pôa Y Nuel Niê (pâ Jenny), kăn pơlê dêi ƀuôn Akŏ Dhông ăm ‘nâi, tung pơla hdrối kố nah, tơdroăng kơjo kum mơnhông ôm hyô tung kuăn pơlê a ƀuôn Akŏ Dhông hiăng tơmâng ‘no liăn mơjiâng troăng prôk, tơmeăm khoăng kih thuât ôm hyô, hnê ‘na túa cheăng ƀă mơjiâng pro tơmeăm ôm hyô, rak tơniăn hyôh kong prâi.

Nôkố, Khu rak ngăn ‘na ôm hyô tung kuăn pơlê ƀă kuăn pơlê ki ối tung pơlê hiăng hbrâ rơnáu, rak tơniăn mâu tơdroăng ki tro má môi ‘na tơmeăm khoăng kế kâ vâ mơhno tơbleăng ăm tơmối tung tơnêi têa ƀă mâu kong têa ê.

“Tâi tâng Khu rak ngăn, krâ pơlê, Kăn pơlê ƀă mâu nhŏng o tung khu rak ngăn ôm hyô tung kuăn pơlê xuân kơhnâ mơhnhôk, hnê kuăn pơlê rơtế veăng mơnhông ôm hyô tung kuăn pơlê vâ mơdêk kơxô̆ liăn pêi lo, mơdêk ki tơƀrê pêi ‘na ôm hyô. Tơdrêng amê Khu rak ngăn ‘na ôm hyô tung kuăn pơlê xuân púi vâ rêm râ kong pơlê, kơvâ cheăng ‘na mơhno túa lĕm tro ai tơ’nôm mâu luât pơkâ pơtối kơjo kum liăn tung 2 hơnăm pơtối vâ ai liăn ‘no pêi cheăng, pơtối pêi tơdroăng ‘na ôm hyô vâ rế tơƀrê tâ’’.

Tơdrêng ƀă mâu tơdroăng pêi pro mơhno túa lĕm tro- ôm hyô pêi pro mâu tơdroăng ‘na kuăn pơlê mâu hdroâng kuăn ngo, tung rôh leh tơbâ châ tơleăng lĕm peăng Hdroh tơnêi têa hâi lơ 30/4, lâp tơnêi têa tơrŭm chiâng môi, ƀă tơbâ hâi Lâp plâi tơnêi lơ 1/5 hơnăm 2023, mâu kăn kong pơlê  kơpong Tây Nguyên hiăng tơbleăng hên túa ôm hyô ƀă tơmeăm pêi lo ki phá tơ-ê xêh vâ ăm tơmối tung tơnêi têa ƀă kong têa ê troh lăm ngăn hlo ‘nâi.

*** Ƀă mâu kiâp hmốu, ngo on hên túa iâ hlo ai - Kŏng viên tơnêi tơníu lâp plâi tơnêi UNESCO, rơtế ƀă long Tà Đùng- “Kung king têa kơxĭ Hạ Long ki kŭn a Tây Nguyên’’, kong pơlê Dak Nông dế mơnhông rơdêi ‘na ôm hyô, vâ mơnhông cheăng kâ. Klêi kơ’nâi pơreăng kân COVID-19 hiăng kâi mơdât, tung hơnăm hdrối, tơmối troh ôm hyô a kong pơlê kố rế tâk hên.

Tung rôh pơtê leh hơnăm kố, mâu tíu ôm hyô tung kong pơlê Dak Nông hiăng hbrâ vâ tơdah tơmối. Ngoh Nguyễn Công Bằng, ngế rak ngăn Tà Đùng Farm, a bêng Nghĩa Tân, pơlê kong kơdrâm Gia Nghĩa, kong pơlê Dak Nông tối ăm ‘nâi:

“ ‘Na tơnêi tíu mê ngin pêt tơ’nôm loăng, tung tíu xah hêi, pro tơ’nôm kơƀăng  (vâ pôh pheăng mâm, kế kâ pa gong). ‘Na ôm hyô tíu koi pơtê pro tơ’nôm 3 toăng hngêi bugalo vâ ai tiô púi vâ dêi tơmối ki ối hơngế troh kâ koi pơtê kơmăng. Pakĭng mê ối ai mâu tơdroăng xah vo plong ăm liăn, ‘mâi rơnêu pro hang lơng kĭng têa long vâ ăm tơmối ối ‘nân ôu kơphế a kơxo hlối ngăn mâ hâi lo. Peăng kơxêi măng ai prâu on koh kân, ăm tơmối xah ôu drôu xiâm ƀă khu rơhdruê xuâng dêi kuăn pơlê mâu kuăn ngo kơ’râu xuâng”.

*** Tiô hâi khế, kuăn pơlê kong pơlê Gia Lai hiăng tơmâng hên troh tơdroăng rak vế, mơnhông mơdêk mâu ki kơnâ khôi túa lĕm tro, khôi túa lĕm tro hdroâng kuăn ngo ƀă xo mê pro tơmeăm ki rơdêi vâ mơnhông mơdêk ôm hyô pơlê pơla. Tung mâu hơnăm hiăng hlâu, ôm hyô pơlê pơla châ tơmâng tŏng kum pêi pro a pơlê Ốp, pơlê kong kơdrâm Plei Ku, pơlê Stơr, pơlê Mơ Hra Đáp, tơring Kƀang, pơlê Ia Gri, tơring Chư Păh, kong pơlê Gia Lai.

Ôm hyô pơlê pơla hiăng ai tơdroăng ki veăng tơdjuôm ivá dêi kuăn pơlê. Mâu troăng pêi mơnhông mơdêk ôm hyô pơlê pơla a kong pơlê kơnôm a pơlê pơla; po mâu lâm hnê pêi ôm hyô pơlê pơla ăm vâi krâ, kuăn pơlê mâu pơlê ai tơmeăm mơnhông ôm hyô pơlê pơla.

Ngoh Hoàng Duy Cương, Kăn pơkuâ tíu tê tơmeăm Plei Chồng Chiêng, pơlê Ốp, bêng Hoa Lư, pơlê kong kơdrâm Plei Ku tối:

“Khôi túa rak vế, tŏn chêng koăng cho khôi túa lĕm tro ‘na hiâm mơno, châ Tơnêi têa mơnhên sap hơnăm 2005, xua hâk vâ, ƀă thăm tâ mê nếo á vâ rak vế mơnhông mơdêk ki kơnâ khôi túa lĕm xua mê á hiăng po tíu tê mơdró Plei Cồng Chiêng. Vâ mơhnhôk tơmối troh hên tâ mê rêm măng tĭng kơmăng hâi tơdrốu pơrá mơnê tơmối ƀă mơđah tơbleăng kế xah ‘na khôi túa lĕm chêng koăng, chôu on xah hêi, xah tŏn không, hơdruê hdroâng kuăn ngo… xua mê, á vâ pro tơ’lêi hlâu ăm pơlê, tăng cheăng pêi ăm mâu ngê̆ nhân, rak ‘măn ƀă rak vế khôi túa lĕm tro’’.

*** Tơring Lạc Dương, kong pơlê Lâm Đồng dế mơjiâng môn tơ’noăng to xêi ôh tá ai krâ tíu ‘nân dêi mơngế hdroâng kuăn ngo K’Ho chiâng môi tơmeăm ki má  môi kum ăm tơmối ôm hyô tung tơnêi têa ƀă kong têa ê. Rơtế ƀă tơdroăng mơhno khôi túa lĕm tro ‘na rak, tŏn chêng koăng, kơchâi kâ ƀă drôu xiâm, tơring Lạc Dương, kong pơlê Lâm Đồng hiăng ƀă dế chôa ‘lâng mơjiâng môn tơ’noăng ivá tơ’noăng to xêi ôh tá ai an dêi mơngế hdroâng kuăn ngo K’Ho tung tơring chiâng tơmeăm ôm hyô ki má môi mơhnhôk tơmối ôm hyô troh.

Tiô pôa Cil Poh, Kăn phŏ hnê ngăn Vi ƀan tơring Lạc Dương, sap ing nah troh nôkố tơring đi đo mơnhên tơdroăng rak, mơnhông mơdêk khôi túa lĕm, mơnhông cheăng kâ ôm hyô cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm, đi đo, ton hâi ƀă apoăng hiăng mơnhông mơdêk châ tơ ƀrê hên. Bu riân tung hơnăm 2022, Lạc Dương hiăng mơhnhôk châ lối 2,4 rơtuh roh tơmối ôm hyô, djâ pêi lo liăn hên ăm kuăn pơlê a tơring.

Pôa Cil Poh, tối ăm ‘nâi:

“Tơring Lạc Dương mơjiâng Khu mơjiâng Khu hnê mơhno tơkŭm po tơ’noăng to xêi ôh tá ai krâ kế ki ‘nân, Ƀă mâu ngế tơ’noăng cho mâu cheăm, pơlê kân tung tơring. Tâi tâng mâu cheăm pơrá 2 tơdroăng xiâm cho tơ’noăng to xêi ôh tá ai kế ki ‘nân ƀă tơ’noăng ‘na kơchâi kâ. Ing tơdroăng kố, ngin mơđah, tơbleăng ‘na um méa, tơmeăm ki ai hlâu xuân môi tiah kuăn mơngế dêi tơnêi Lạc Dương, tơbleăng mâu tơmeăm ôm hyô ki má môi dêi tơring vâ thăm mơnhông mơdêk cheăng kâ”.

*** Nâ Y Sim kot mâ hơnăm 1990, pơlê Đê Gôh, cheăm Đăk Sơ Mei, tơring Đăk Đoa, Gia Lai ăm ‘nâi: Tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế Tây Nguyên hiăng hên rơxông troh nôkố, tơpăng cho kơchâi kâ ki hmâ kâ rêm hâi, ôh tá lôi tung rêm rôh kâ hmê: Tơpăng âp, tơpăng pôh, tơpăng pêi, tơpăng tơpoăng… ‘Nâi nhên, mê cho kơchâi ki hmâ kâ kơhiâm tơ-ê xêh, tung mâu hơnăm hdrối, kuăn pơlê a mâu cheăm Đak Sơ Mei, Kon Gang hiăng tơrŭm pêt, têng pro pok, mơjiâng inâi tơmeăm OCOP, tê châ tâ̆n rêm hơnăm.

Kơchâi tơpăng hmâ kâ rêm hâi hiăng pro ăm kuăn pơlê châ xo tơ’mot liăn ƀă xuân cho túa ki kuăn pơlê vâ tơbleăng ăm tơmối ‘na ki xú kơhiâm phá xêh dêi tơpăng Tây Nguyên.

Nâ Y Sim tối:

“Sap ing ton nah tơpăng pơlái cho kơchâi kâ ki hmâ ôh tá lôi tung rêh ối rêm hâi dêi kuăn mơngế, rêm rơpŏng. Nôkố ngin châ mâu kăn hnê pêt kơlá, pơlái pro pok vâ tê ăm tơmối. Tơdroăng púi vâ má môi cho ăm tơmối ing hơngế troh akố tăng hlê, mơnúa kâ pok hlối tơbleăng kơchâi dêi mơngế Bơhnéa ngin ăm tơmối kơpong ki ê ‘nâi’’.