Rơpo\ng nâ Đinh Thị Nga, ối a cheăm Ea Yông, tơring Krông Păch, kong pơlê Dak Lak ai 1 ha tơnêi pêt kơphế [ă lối 120 xiâm loăng plâi sầu riêng pêt tơvât, tung mê ki hên hiăng châ krí tơniăn. Nôkố, loăng plâi sầu riêng châ ngăn cho hdrê loăng ki xiâm ki châ xo hên kơxo# liăn dêi rơpo\ng hngêi nâ, châ xo tơkâ xap ing 600 - 700 rơtuh liăn tung môi hơnăm. Nâ ăm ‘nâi, sap ing pêt tơvât plâi sầu riêng troh nôkố, rơpo\ng nâ đi đo pêi tro mâu tơdroăng pơkâ pêi pêt rak ngăn dêi Ko\ng ti kơphế Phước An hnê. Nếo achê kố, nâ Nga ối pơkâ kơdrum dêi tơná kô pêi cheăng tiô VietGAP [ă púi vâ kô kơdroh ki tro lu\p, [ă rak ngăn krúa le\m ăm plâi sầu riêng. Nâ Đinh Thi Nga tối ăm ‘nâi:  

‘’Sap ing pêt plâi sầu riêng tơvât tung kơdrum, troh nôkố, a đi đo pêi pro tro tơdroăng hnê rơvât phon, sôh pơkeăng, tróu tơkâng tiô rơnó [ă pro tro tiô pơkâ, ngăn nhên ivá chiâng dêi loăng, maluâ châ xo iâ tâ mâu kơdrum ki ê la châ tơniăn plâi krúa le\m, xuân môi tiah ivá ki dâi le\m dêi loăng, a tâng tối ‘na tơdroăng rak ngăn, plâi sầu riêng tiô troăng hơla VietGAP kô kơdroh iâ kơxo# liăn la pro pơxúa ton ta ah ăm kơdrum loăng’’.

Tiô pôa Ngô Xuân Tam, ôí a cheăm Ea Yông, tơring Krông Pac\, rak ngăn kơphế nôkố ôh tá xê to pêi pro tiô túa ton nah, pêi tiô kô tơná hêng xếo, mê thế pêi tro tiô kih thua#t nếo nôkố xua mâu khu ngăn ‘na chiâk deăng hnê. Tơdrêng amê, pêt tơvât hên hdrê loăng plâi tung kơdrum vâ ăm ai hên hdrê loăng, kum kơdrum loăng kâi trâng oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhiê [ă thăm pêo lo kơxo# liăn ăm rơpo\ng hngêi. Pôa Ngô Xuân Tam, tối:

‘’Kong prâi akố hơ’lêh phá tâ tâng vâ pơchông [ă hdrối nah, loăng kơphế ôh tá xê rak ngăn môi tiah hdrối. Xua mê, mơngế ki pêi kơdrum thế pêt mâu hdrê loăng ki ê. Nôkố, loăng plâi kâ, loăng sầu riêng [ă loăng plâi bơr, ai kơdrum chiâk deăng rơdâ mê vâi thế pêt tơ’nôm tiu kô ai pơxúa tung môi [ăng tơnêi’’.

Môi tơdroăng ki thế pêi pro tiô pơkâ kih thua#t ki ê mê ngoh Trần Trung Quyết a cheăm C|ư Bao, pơlê kong krâm Buôn Hồ, tâng ngăn kơdrum tiu ki ngiât le\m, plâi kơpâu dêi rơpo\ng ngoh ngế ki lâi xuân ía. Ngoh Quyết ăm ‘nâi, vâ ai môi kơdrum tiu xông rơdêi le\m ton pak^ng thế pêi mâu tơdroăng kal apoăng cho po ăm tơnêi krúa [ă xiâm hdrê le\m, tung pơla rak ngăn pôi tá rơvât hên phon [ă xoh pơkeăng trếo, pôi tá rơhăm ai kơpâu hên luâ râ:

‘’Sap ing apoăng, a rak ngăn rơvât hên phon hưh cơ pôi tá rơvât phon hoă hok hên. Tâng phon eâk ro thế mơ-u\m ‘nôi. Gá kô pro u\m tâi mâu nhâ êak mê nếo chiâng vâ rơvât, pôi tá xo phon êak ro choi hlối a xiâm drêng hiăng mơ-u\m ga kô oh tá dâi, tơ’lêi tro ôa hdrong kâ ‘nhiê tiu. Pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong mê pin xuân thế rơvât phon krâ kơvâ tê. Pin thế hbrâ mơdât ki ‘ló, pôi tá tơkôm hiăng tro pơreăng nếo kơdê’’.

Păng ‘nâng ăm hlo, pêi pêt tro tio kih thuât [ă tí tăng pêt mâu hdrê loăng ăm tơtro cho túa hbrâ mơdât ôa hdrong tơ-[rê má môi. Malối, tung pơla hyôh kong prâi oh tá tơniăn môi tiah dế nôkố. Xua ôh tá ai mâu túa pơkeăng ki lâi hbrâ mơdât pơreăng tơ-[rê [ă tơdroăng ki pin thế hbrâ mơdât xêh hdrối ăm loăng plâi. Xua mê, kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng hnê tối ăm mâu tơring cheăm thế mơdêk tâ mê nếo tơdroăng hnê pêi cheăng tơniăn ton tung mê tơtro\ng troh tơdroăng pêi pro tiô pơkâ rak ngăn, pêt loăng hding ăm rơngiâp, pêt loăng tâ tá kơnâng pro tíu tât khía, pro ăm hyôh kong prâi le\m dêi tung kơdrum kơdroh ki tro lu\p xua hyôh kong prâi hơ’lêh pro.

Xua ai tơdjâk troh tơdroăng ki hơ’lêh dêi hyôh kong prâi pro ‘mêi troh kơvâ pêi chiâk deăng tối tơchuâm [ă kơvâ ngăn ‘na pêi pêt kơphế tối phá xêh rế hía trâm pá xua tô mơdrăng khăng khoăng. Ai hên kuăn pơlê pêi chiâk deăng tơngah ai rơkong to\ng kum hnê tối drêng kố athế pro ti lâi vâ kơdroh tơdroăng tro tơ’nhê tơmeăm pêt xua kong prâi tô mơdrăng khăng khoăng. Tung tơdroăng ‘’Rơtế prôk [ă mơngế pêi chiâk’’ hâi kố, thak sih Phạm Công Trí, Vie#n Khoa hok kih thuât pê chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô hnê pơchân vâi krâ-nho\ng o [ă pú hmâ ‘na mâu kih thuât pêi pêt, rak ngăn kơphế drêng ai tơdroăng ki hơ’lêh dêi hyôh kong prâi tiah dế nôkố.

Ô thak sih Phạm Công Trí, hyôh kong prâi hơnăm kố ai tơdjâk ‘mêi tiah lâi troh tơdroăng pêi pêt, rak ngăn hdrê loăng tối tơchuôm [ă loăng kơphế tối phá xêh?

Thak sih Phạm Công Trí: Hơnăm 2017 kố xuân cho hơnăm ki pá vâ khoh châ ‘nâi hdrối ‘na hyôh kong prâi. Maluâ ti mê, ki hên mâu ngế ki hriăn ple\ng ‘na tơdroăng pêi chiâk pêi deăng pơrá vâ môi tuăn môi tơdroăng: Hơnăm kố, hyôh kong prâi hmâ hơ’lêh phá tơ-ê tâng vâ pơchông ngăn [ă hơnăm nah. Dế nôkố, tơdroăng ki tô tuăn [ă mâu hdrê loăng ton hơnăm môi tiah kơxái tiu, kơphế a Tây Nguyên mê cho loăng kal athế châ ai kong prăng vâ reăng ga tơruih kơ’muăn chiâng plâi, tâng kong mêi ton hâi [ă hngiú ôh ti tro tơdroăng tung mâu khế hơnăm hiăng luâ mê cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro oâ hdrong, pơreăng thăm rế tâ tú, pro tơdjâk troh ivá dêi hdrê loăng pêt. Hơnăm kố, pin ai tơmiât tiah kố, ti xê to mâu ngế ki pơkuâ ngăn, mâu ngế hriăn ple\ng ‘na khoa hok mê kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng pin xuân athế hbrâ tu\m tơdroăng vâ ‘no liăn, hbrâ ăm tơdroăng cheăng kih thuât vâ kơdroh ‘na tơdroăng ki răng hlâ dêi mâu hdrê loăng, xua hyôh kong prâi pro.

Dế kố cho dế rơnó tô mơdrăng a Tây Nguyên, thak sih ai pơchân tối ki klâi [ă kuăn pơlê drêng xúa têa vâ tôh tung pơla kong prâi tô mơdrăng tiah mê?

Thak sih Phạm Công Trí: Tơdroăng tôh têa athế ‘nâi kơd^ng, xúa têa athế tơtro, kơd^ng têa. Xua kơnho\ng xiâm têa rế hía rế xiâ, xua mê, pin pôi tá tơmiât ai têa hên tiah mê, pin vâ tôh tiah lâi xuân hôm. Pak^ng mê, pin hlo ‘nâi nhên ga kô tơdjâk troh tơdroăng pro hơngui rơngiâp ăm tơnêi. Maluâ mâu hơnăm hdrối mê hía nah, drêng hbrâ ví [ă kong prâi tô mơdrăng, kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng hiăng hnê tối ăm kuăn pơlê athế mơdâ pêt hên hdrê loăng ki ê. Tơdroăng kố pin hiăng chiâng pêi pro, la tung hơnăm kố maluâ kong prâi chía rơngiâp tâ iâ, mê ngin xuân pơkâ thế vâi krâ-nho\ng o pơtối mơnhông mơdêk tơdroăng pêt hdrê loăng ki xâp rơngiâp, pro ăm nhâ ki ku kuăn chiâng dâi le\m, vâ pin hbrâ ví trâm ‘mêi xua khía jâ kơdo pro tơ’nhê, xuân vâ hbrâ ăm hơnăm kơ’nâi ah lơ tro trâm kong tô mơdrăng khăng khoăng. Tâng hơnăm kố pin ôh ti vâ hbrâ rak ngăn ăm hdrê loăng mê drêng khía jâ kơdo troh lơ hyôh kong prâi pro ‘mêi mê pin kô ôh tá teăm. Kố xuân cho tơdroăng ki kuăn pơlê kal athế hbrâ tơnáu.

Tung rơnó kố a rêm hơnăm hdrối mê hía nah, hên kơdrum deăng hiăng tôh roh má 3, la hơnăm kố hên kơdrum kơphế tá hâi teăm hbú hlá kơbâng. Mê thak sih ai tơdroăng hnê pơchân ki klâi ăm kuăn pơlê?

Thak sih Phạm Công Trí: Tơdroăng ki hnê tối dêi Vie#n Khoa hok ngăn ‘na chiâk deăng [ă pêt mơjiâng kong Tây Nguyên mê pin tiô tơdroăng ki pói vâ dêi xiâm loăng, ngăn tiô kơ kơdrum loăng, ôh tá xê ngăn tiô hâi khế pơkâ. Dế nôkố, kong prâi dế hơngui, rơngiâp, loăng xuân ối kơbâng le\m, mê pin xuân athế ăm loăng hbú lo rơmôe, hlá kơbâng. Tơkôm la lâi kơphế hiăng hbú tâi hlá [ă hlá hiăng ho\n xua ôh tá ai têa, drêng mê, pin nếo tôh têa. Tiah mê, kơxo# reăng ki u ối kô tơpo [ă kô tơ’lêi kơ’muăn plâi. Tâng pin tôh têa drêng reăng pơxiâm tơpo mê plâi kơ’muăn kô iâ. Pak^ng tơdroăng ki vê hdró [ă kơmăi mê pin xuân kal athế séa ngăn kơdrum loăng. Tâng rêm hâi hlo kơphế xuân ối kơbâng le\m, tơkéa vâ tối tá hâi teăm kal tôh têa. Kơxo lăm ngăn dêi kơphế ối drêh le\m, troh kơhâi dế hlo ho\n, mê cho roh ki vâ ăm pin athế tôh têa roh má 2. Klêi kơ’nâi tôh têa má 2 tơngi klêng, pin xuân kal athế tôh têa tiah hmâ rêm hơnăm. A pơla kố, vâi krâ-nho\ng o kal athế séa ngăn i nhên, vâ tôh têa ăm loăng, pôi tá tôh drêng loăng kơphế pơxiâm tơpo reăng.

Cho ‘nâng, tiah mê, tơdroăng ki kơphế kal têa tôh drêng kố ga ti lâi ô thak sih?

Thak sih Phạm Công Trí: Hên kuăn pơlê hmôu tơmiât, tôh têa mê kal athế choi, rơvât phon, la păng ‘nâng, roh tôh ki apoăng pin ôh tá khoh choi phon, vâ ăm reăng tơ’lêi tơpo [ă tơruih reăng vâ mơjiâng plâi. Roh tôh têa má 2 pin nếo choi phon a rơnó tô mơdrăng vâ rak vế tơniăn trếo kơhiâm ăm loăng. Pin athế xôh mâu túa phon xôh a hlá vâ ga veăng tơ’nôm ăm trếo kơhiâm, pro ăm loăng kâi trâng [ă kong tô mơdrăng, lơ lối hngíu vâ reăng ga tơruih troh a tơxui kơ’muăn plâi. Dế nôkố, loăng kơphế dế hơngui, rơngiâp ôh tá hlo loăng ga phá tơ-ê, la pin xuân pơtối rak vế ki dâi le\m lơ ôh tơdroăng rơvât phon tơtro tiô tơdroăng hnê mơhnhôk dêi kơvâ hnê ngăn ‘na chiâk deăng. Tâng hơnăm kố, pin hlo hyôh kong prâi ga ôh tá tô mơdrăng to lâi, tâng tơngôu, ôh tá vâ rơvât phon, thăm nếo ai mâu rơpo\ng ki choi lối hên phon đăm, drêng trâm kong tô, loăng kơphế kô ôh tá tơtro [ă tơdroăng ki hơ’lêh dêi hyôh kong prâi, mê cho tơdroăng ki pro lu\p hên. Xua mê, maluâ hyôh kong prâi dế nôkố chía tơ’lêi hlâu tâ, rơngiâp tâ iâ, mê pin xuân kal athế hbrâ ăm tơdroăng tô mơdrăng a mâu pơlê cheăm dêi kơpong Tây Nguyên.

Hôm, mơnê thak sih Phạm Công Trí hiăng tơpui tơno [ă ngin.

Hương Lý chêh

Gương prế Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng