VOV4.Xơ Đăng - Xua ai tơdjâk dêi tơdroăng cheăng kâ lâp plâi tơnêi, ing tâ tú pơreăng mê pro phon rơvât tung lâp plâi tơnêi pơtối tâk kơnâ, pro tơdjâk troh tơdroăng mơ’no tê ăm tơnêi têa pin. Dế nôkố yă phon rơvât hiăng tâk kơnâ lối 20%, tiô mâu khu mơdró kâ [ă mâu ngế ki hriăn ple\ng ‘na chiâk deăng tối hidrối, yă phon rơvât tung la ngiâ kô pơtối to kơnâ ó tâ nếo. Xua mê, kuăn pơlê athế pro ki klâi vâ ví tơdroăng xahpá xua yă phon to kơnâ? Tơdroăng ki ‘nâi ple\ng [ă tơdroăng pơkâ cheăng kâ tung la ngiâ dêi vâi krâ-nho\ng o ga tiah lâi?

Rusi cho kong têa ki tê phon hên má môi, châ dâng 30% tung tâi tâng phon rơvât tung lâp tơnêi têa. Malối, Rusi tê troh 70% tơmeăm ki vâ mơjiâng pro phon a châu Âu. Xua mê, tơdjâk troh ing tơdroăng tơplâ pơla Rusi [ă Ukraina mê dế pro yă phon tung lâp plâi tơnêi to kơnâ ó. Pakĭng mê, mâu luât pơkâ kơdroh, mơdât tê ăm kong têa ê mâu phon ki xiâm dêi Rusi ƀă Sinuâ xuân hâi hlo tah lôi, pro mâu túa phon ki rôe ing kong têa ê malối cho Kali ƀă DAP kô kơdroh ó tung la ngiâ.

A Việt Nam, yă phon hiăng to kơnâ ó tung pơla 50 hơnăm hdrối. Mâu khu mơdró tối tơbleăng hdrối, kô ôh tá ai phon DAP dâng 64% ki rôe ki kong têa tung pơla sap khế pŭn troh khế tơdrốu ƀă mơni yă tung tơnêi têa kô tâk troh 25 rơtuh liăn/ta#n. Môi tiah a kơpong tơbăng kroăng Cửu Long, tiô tối ing mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk, tâng pơchông ƀă măng tĭng hdrối, yă phon hiăng to sap 300 - 700 liăn/kg, ngăn tiô túa phon. 

Hlo tơdroăng yă phon to kơnâ, hên khu pêi cheăng tơrŭm ‘na chiâk deăng hiăng tí tăng ‘nâi plĕng nhên mâu tíu ki tơrŭm ƀă túa pêi cheăng dêi kuăn pơlê vâ pơkâ troăng rơhlâ pêi chiâk pêi klâng ăm tơ tiô troăng rơhlâ bú rơvât phon 50% kơxo# phon vâ kơdroh kơxo# liăn ‘no. Kơpong mơdâ pêt báu a cheăm Trí Lực, tơring Thới Bình, kong pơlê Cà Mau nôkố dế ai dâng 1.100 ha báu krúa, 300 ha báu hưh cơ ƀă hên klâng mơdâ pêt báu ki kân rơdâ. 

Tiô pôa Hà Văn Sữa, Kăn phŏ hnê ngăn Vi ƀan cheăm Trí Lực, kơnôm pêi pro tiô troăng rơhlâ pêi krúa, pêt tiô hưh cơ mê kuăn pơlê ôh tá tơdjâk hên drêng yă phon hoăk hok to kơnâ:

‘’Tung pơla nôkố ƀă yă rôe tơmeăm ki vâ ’no pêi chiâk, malối yă phon rơvât to kơnâ mê ƀă mâu túa phon hưh cơ, cheăm Trí Lực ôh tá tơkŭm pêi xúa hên phon hoă hok mê dế pêi cheăng tiô troăng krá tơniăn ƀă ton ta ah. Kong pơlê hnê tối ăm kuăn pơlê ing pêi chiâk thế xúa phon hoă hok chiâng xúa phon hưh cơ, pro phon sinh hok. Yă phon vô cơ to kơnâ, kong pơlê hiăng tối hdrối, ing mê ai cheăm, tơring, kong pơlê mơjiâng pro phon organic, hưh cơ. Mê mơhé xua tơdroăng tung kong têa Rusi [ă Ukraina ôh tá tơniăn, pro yă phon to kơnâ la xuân ôh tá tơdjâk troh tơdroăng pêi chiâk deăng dêi kuăn pơlê’’.

Pôa Lê Văn Mưa, Ngế xiâm pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm mơdâ pêt báu păn ká xi xŏng Trí Lực ăm ‘nâi, hdrối nah Khu pêi cheăng tơrŭm ai péa hdrê báu krúa [ă hưh cơ. Hlo yă phon vô cơ to kơnâ luâ râ, la ngiâ khu pêi cheăng tơrŭm kô pơtroh tâi tâng tơnêi klâng mơdât pêt báu hưh cơ, hlối kum kơdroh kơxô̆ liăn ‘no, hlối mơdêk tơ-brê tung cheăng kâ:

‘’Phon vô cơ ing 700 rơpâu tâk troh 1 rơtuh 100 rơpâu, tung môi kơxâk, tiah mê gá to kơnâ ó ‘nâng bê troh 50 rơpâu liăn rêm kĭ. Tung pơla mê phon hưh cơ ai 10 rơpâu 500 liăn môi kĭ. La ngiâ kô ah ngoh kô pơ’lêh hên tâ báu hưh cơ. Xua pêi báu hưh cơ kơxo# liăn ‘no iâ tâ yă hlối kơnâ tâ há cho báu krúa‘’.

A mâu túa hiăng mơjiâng pro tơdroăng rơvât phon vâ kơdroh kơxo# liăn ‘no ƀă ki le\m dêi tơmeăm pêi lo châ mơnhên tiô pơkâ VietGAP môi tiah a Kŏng ti pêi cheăng tiô rơnó Sơn Dương (Grin-fam) Green farm, tơring Sơn Dương, kong pơlê Tuyên Quang, yă phon to kơnâ môi tiah dế nôkố tơdjâk kân troh tơdroăng pêi chiâk pêi klâng. Mê, yă phon dế to sap 20-50%, tung pơla mê phon rơvât tâk troh 30% kơxo# liăn ‘no ƀă pro tơdroăng pêi chiâk deăng chiâng to lối 10%.

Kơxô# liăn chơ mâu xu kơtôu plâi tuâk, tơmeăm xúa vâ pro kơdroh  kế rơvât vâ pêt loăng plâi a kơdrum deăng xuân tâk hên, troh vâ chê 40 rơtuh (kong-te-nơ) container, tơkéa vâ tối kơnâ luâ péa hdroh liăn xôe tơpoăng xu kơtôu plâi tuâk. Tiô ngoh Nguyến Việt Lâm, Ngế pơkuâ kŏng ti, xua hiăng ‘nâi hdrối tơdroăng mê ngoh hiăng kơdĭng phon tung plâ hơnăm. La tơdroăng châ tối tơbleăng yă phon rơvât kô ối oh tá tơniăn, ngoh xuân hiăng ai mâu pơkâ vâ hmâ ton ta ah:

‘’Nôkố thế pơ’lêh troăng rơhlâ xúa mâu kế ing mâu kơtôu kông hnông alâi ƀă châ kuăn kiâ hlâ môi tiah oâ ngâng. Tiah mê, a thế ton 4 hơnăm vâ ai môi pơkâ ki tro nôkố mơni kô pá. Gá cho pá tơchoâm, la mâu kơdrum ki ê ối xơpá tâ ngin, má môi vâi ôh tá chêh ‘măn tơdroăng chêh pêi pro, má péa yă tê ôh tá tơniăn. Nôkố 2 tơdroăng rah xo, cho môi tơdroăng pơ’lêh tuá rơvât phon, 2 pro to yă pêi pro la bú to a kơlo krâ kơvâ vâ chêl a kơxo# liăn, tơkâ luâ rôh ki pá puât mê’’.

Hên mâu ngế rơkê xuân pâ thế, vâ hmâ [ă tơdroăng nôkố, kuăn pơlê ki pêi chiâk kal mơdêk xúa khoa hok kih thuât nếo vâ kơdroh phon rơvât, xúa phon hưh chơ teăng môi pâ phon vô cơ. Pak^ng mê, mơhnhôk, to\ng kum kuăn pơlê mơ-eăm pêi [ă xúa tơmeăm ki ai hlâu môi tiah hrái báu, kông, hnông alâi, êak mơnăn mơnoâ, hlá nhâ ki vâ hvât lôi… vâ pro ăm tơnêi châ hơpok le\m, hlối mơdêk ki tơ-brê xúa, ing mê, kơdroh ki kơnôm to a phon hoă hok.

Pôa Nguyễn Như Cường, Ngế pơkuâ ngăn ‘na pêt loăng plâi, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê ăm ‘nâi:

‘’Yă phon rơvât yo kơnâ tơdroăng kố tơdjâk troh pêi chiâk, tơdjâk troh ‘no liăn cheăng, tơdjâk troh ki tơ-brê, tơdjâk troh pêi lo liăn [ă ki tơkâ dêi kuăn pơlê tung pêi chiâk deăng. Xua mê, má môi, pâ thế mâu kơ koan, mâu kong pơlê kal thế hnê tối mâu túa, mâu troăng rơhlâ, mâu kih thuât, xúa kơd^ng liăn ‘no kơd^ng hdrê, kơd^ng phon, kơd^ng têa. Pro ti lâi, pin xúa phon rơvât châ tơ-brê má môi. Má péa, xúa tơmeăm ki ai hlâu nôkố, vâ pin mơ-u\m, pro chiâng tơmeăm vâ xúa tung pêi chiâk, ing mê, kơdroh kơxo# liăn ‘no tung pơla yă phon dế to kơnâ môi tiah nôkố’’.

Hdrối nah, tơdroăng yă phon to kơnâ ó tung pơla achê kố, pro hên tơdroăng tơdjâk troh pêi chiâk deăng, tơdroăng xúa hên túa mâu phon rơvât, xúa tu\m tơmeăm ing hrái báu, kông, hnông alâi a kơpong tung kuăn pơlê cho tơdroăng ki kal. Kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng xuân hiăng pâ thế mâu kong pơlê, pơlê kong kơdrâm hnê ăm kuăn pơlê xúa phon rơvât krâ kơvâ [ă tơdroăng gá kô mơdêk tung pêi chiâk, xúa phon tơ’ló, ai pơxúa.

VOV1 chêh

Gương tơplôu ƀă tơbleăng