Hiăng lối 20 hơnăm pêt kơphế, la tá hâi la lâi pôa Võ Thành Công, cheăm Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak hlo dêi tơná kal tăng ‘nâi, hlê tơ’nôm tơdroăng, veăng hriâm tung mâu lâm hriâm hnê ‘na pêt, rak ngăn kơphế môi tiah nôkố. Môi iâ cho xua kơdrum kơphế hiăng krâ kal ‘mâi pêt ki nếo, hdrê pêt ki nếo kal kih thuât ki nếo, la xơpá tâ cho to lâi hơnăm vêh ngi kố hyôh kong prâi ôh tá tơniăn pôa ôh tá xúa túa pêt rak ngăn ki ton ăm kơdrum deăng hdrê pêt. Pôa Võ Thành Công ăm ‘nâi:

“Nôkố hyôh kong prâi ôh tá tơniăn gá chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki rak ngăn kơphế xuân pơhlêh đi đo. Nôkố hiăng troh rơnó mê hngê  tâ choi phon xuân tá hâi châ choi xua kong mê hên luâ râ ôh tá môi tiah nah. Malối cho mâu hdrê loăng pêt ki nếo nôkố á pêt hiăng châ môi măng tĭng la xiâm loăng kơphế xuân tá hâi kâi xông”.

Rơtế ƀă tơdroăng ki tôu tuăn, pôa Bùi Duy Tân, cheăm Đăk Hà, kong pơlê Quảng Ngãi, tối, to lâi hơnăm kố, yă kơphế to kơnâ pro kuăn pơlê ki pêt kơphế môi tiah pôa phiu ro khât, la tơdroăng ki ro mê ôh tá châ ro tâi tâng drêng tơdjâk dêi kong prâi pro pơhlêh rế hía rế ôh tá tơniăn, hyôh kong prâi pơhlêh, mê ah kơdrâ tôu hiăng tơdjâk troh rôh ki lo reăng kơ’mŭn plâi. Maluâ hiăng châ rak ngăn nhên la ki plâi kơtóu, dâi lĕm kloăng kơphế ôh tá tiô tơdroăng púi vâ. Cheăng kâ liăn ngân rơpŏng hngêi xuân ôh tá hlo tâk to lâi.

“ ‘Na hyôh kong prâi gá tơdjâk kân khât troh vâi krâ nhŏng o ngin, xua hdrối nah rơnó mê, rơnó tôu gá nhên, kơ’nâi kố ai tơdroăng ki tơvât, Ƀă hyôh kong prâi pơhlêh tơdjâk kân troh hdrê pêt ƀă luâ tâ mê nếo pêi chiâk chiâk tơdroăng ki xiâm cho phon rơvât tâk kơnâ mê gá chiâng tơdjâk troh pêi lo liăn dêi vâi krâ nhŏng o kuăn pơlê pêi chiâk ngin”.

Ing mâu tơdroăng ki xơpá dêi kuăn pơlê pêi chiâk Tây Nguyên tung pêt kơphế nôkố, Viê̆n Khoa hok kih thuât pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên, Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk tơnêi têa hiăng tơrŭm pêi pro tơdroăng “Pêt kơphế rơkê hmâ ƀă kong prâi pro pơhlêh kơpong Tây Nguyên” hơnăm 2023 – 2025. Veăng tung tơdroăng kố, mâu kăn ƀô̆ hnê pêi chiâk châ hriâm mâu túa ki châ hmâng mâu tơdroăng ki kal dêi lối 500 rơpŏng kuăn pơlê pêt kơphế a 5 to kong pơlê Tây Nguyên. Mâu khu ki hriăn ‘na khoa hok lăm ngăn ƀă tơpui tối leăng 200 túa tơnêi ối a mâu râ ki pêt kơphế tung mâu kơdrum deăng ki pêt to kơphế, lơ pêt tơvât plâi sầu riêng, tiu, tung mâu kơdrum loăng ki hiăng krâ, kơdrum loăng plâi dế krí vâ tăng ‘nâi ‘na sinh hok tơnêi xuân môi tiah mơnhên tối ki tơdjâk dêi kong prâi pro pơhlêh troh tung pơla pêt kơphế nôkố ƀă tiâ mơnhên pơhlêh ki hmâ vâ pêt krá ton tâ. Tiê̆n sih Tôn Nữ Tuấn Nam, ngế xiâm pơkuâ tiâ mơnhên tơdroăng “Pêt kơphế rơkê” mơnhên tối:

“Tối tơdjuôm cho mâu túa pơkâ pêt pơrá châ pêi pro tro pêi kơtăng, môi tiah kơdrum pêt tơvât sầu riêng tung kơdrum kơphế mê pin hlo ki plâi kơtóu lĕm dêi sầu riêng châ hên khât, tung pơla mê kố cho môi hơnăm ki xơpá ƀă Tây Nguyên tung tơdroăng pêi lo mâu prá alâi plâi mê kơdrum kố ngế ki pêi kơdrum tối cho choi phon tiô mâu tơdroăng klâi ki châ hnê mơhno dêi túa pơkâ pêi mê vâi hlo gá lĕm ƀă hmiân tuăn khât”.

Ƀă tơdroăng pơkâ pêi tơmiât troh thăm mơnhông ki rơkê ƀă kih thuât tung pêt ai tơdroăng pôu râng ‘na ‘mâi pêt, kơdroh xúa têa mŏng, xúa pơkeăng tung pêi chiâk deăng tơtro, pơhlêh hdrê loăng pêt ăm kuăn pơlê ƀă hên ki ê pro kơpong pêt kơphế chiâng lĕm, kơdroh ‘na kơxô̆ liăn ‘no pêt, pro chiâng ai hên tơdroăng ki pêi lo liăn ăm kuăn pơlê cho mâu ivá mơ-eăm dêi mâu khu tơrŭm cheăng tơdjuôm – krê dế vâ gum kuăn pơlê pêi chiâk a Tây Nguyên hmâ ƀă kong prâi pro pơhlêh, mơjiâng kơpong pêt kơphế krá ton. Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn, Phŏ ngế pơkuâ Ƀơrô cheăng ki ai mâ đi đo peăng Hdroh – Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk tơnêi têa ăm ‘nâi:

“Tơdroăng ki ăm hlo apoăng vâi krâ kuăn pơlê xuân hiăng châ hnê tối mâu tơdroăng ki rơkê ‘na kih thuât ăm tơdroăng pêt, rak ngăn kơphế, pêt tiô túa pêt ki rơkê, hmâ ƀă kong prâi pro pơhlêh. Má péa cho ăm xúa mâu phon rơvât ki pro ăm hdrê loăng pêi môi tiah kơphế gá chiâng hmâ ƀă kong tôu mơdrăng lơ kong mê hên, lơ mâu tơdroăng ki ai tơdjâk troh ‘na kong prâi pro pơhlêh. Klêi kơ’nâi po tơdroăng kố, ngin kô mơgêi chiâng môi túa pơkâ ki hnê mơhno ăm vâi krâ nhŏng o pêi châ tơƀrê má môi”.

Vâ mơnhông kơvâ pêt kơphế krá ton, ôh tá lôi túa pơkâ pêt kơphế rơkê hmâ ƀă kong prâi pro pơhlêh. Xua mê, pakĭng ki rơkê plĕng tung pêt kơphế, kuăn pơlê Tây Nguyên tối krê, ngế ki pêt kơphế Việt Nam tối tơdjuôm kal môi troăng hơlâ hnê mơhnhôk pêt rơkê vâ kơdroh kơxô̆ liăn ‘no hrê ƀă mơnhông khât tơdroăng pêi lo liăn ăm mâu ngế ki pêt kơphế.

Drêng ai tơdroăng ki pơhlêh chiâng phá tơ-ê dêi hyôh kong prâi, pơkal athế mâu ngế ki pêi kơphế athế pêi pro tơtro, mơdâ pêt kơphế rơkê plĕng luâ tâ kơ mê nếo vâ mơdêk ki kơnía dêi kơphế tung pơla kong prâi pơhlêh rế tô tiah nôkố. Ti mê, tiah lâi khoh chiâng tối pêi pêt kơphế rơkê plĕng? Mâu troăng hơlâ ki nhên vâ mơdâ pêt kơphế hlê plĕng cho tơdroăng ki klâi? Ngế chêh hlá tơbeăng hriăn ‘na chiâk deăng ai êng Tiê̆n sih Trương Hồng, Ngế ki hriăn cheăng ‘na pêi chiâk pêi deăng ‘na tơdroăng kố, pó vâi krâ-nhŏng o kô tơmâng.

-Ô pôa, tơdroăng ki hyôh kong prâi pơhlêh pro pá ăm tơdroăng pêi pêt kơphế dế nôkố ga trối lâi?

Tiê̆n sih Trương Hồng: Ƀă túa ki pêi pêt kơphế a Tây Nguyên tối krê ƀă lâp tơnêi têa tối tơdjuôm hiăng, ƀă kô trâm hên tơdroăng ki pá tiah a kơ’nâi kố: Ki ahdrối tâ cho hyôh kong prâi pơhlêh chiâng rế tô, kố cho tơdroăng ki ai tơdjâk ing kong prâi, pin ôh tá khoh pơhlêh pro phá tơ-ê. Pơhlêh ‘na hyôh kong prâi pro hyôh tô rế hía rế ó, pro kơnhŏng têa, têa mŏng chiâng xiâ, chiâng xuê, xua mê, pro kơphế ôh tá bê têa vâ triê, vâ hrip, ing mê, loăng kơphế xuân ôh tá dâi lĕm, xua mê, ga kô ai tơdjâk troh tơdroăng pêi cheăng kâ, ing mê, tơdjâk troh tơdroăng mơ’no hrê liăn ngân hên, plâi kơphế xuân ôh tá dâi, ôh tá kơtóu hên. Ki má péa, tơdjâk ing hyôh tô dêi kong prâi ga kô chiâng ai hên oâ, hdrong, pơreăng xông tâ tú troh a mâu xiâm loăng kơphế. Trối oâ ki rơbông rŏng, ƀă tung mâu hơnăm achê pơla kố oâ tri trôu xuân hiăng lo kâ ‘nhiê hên loăng kơphế, xua ing pơhlêh dêi hyôh kong prâi tô ga khoh chiâng ai oâ, hdrong, pơreăng hên.

-Cho ‘nâng, pơla hdrối mê hía nah, kuăn pơlê hiăng tâng tối hên troh tơdroăng pêi pêt kơphế rơkê plĕng, tơtro ƀă tơdroăng ki pơhlêh dêi hyôh kong prâi. Ti mê, pin kal athế ’nâi trối lâi ‘na túa ki pêi pêt ăm loăng kơphế chiâng dâi lĕm, ô pôa?

Tiê̆n sih Trương Hồng: Tiah lâi khoh tối pêi pêt kơphế plĕng rơkê, pin bu kal hlê plĕng nhên tiah kố tê. Mâ ta tơmiât tơdroăng pêi pêt kơphế rơkê plĕng cho athế xúa cheăng kŏng ngê̆ 4.0 mâu tơmeăm, kơmăi kơmok, rơxế, lơ kế ki pêi kơmăi tâi tâng, tơdroăng mê ôh tá xê. Pin kal athế xúa tiô kơ rêm tơdroăng cheăng. Pêi pêt kơphế ki rơkê plĕng mê pin athế pêi pro tro khât túa kih thuât ki rơkê plĕng nếo, ki chiâng xúa pêi pro ki tơtro, la tŭm mâu kơmăi kơmok, kế ki rơkê chal nếo nôkố, pin ôh tá hâi rơkê xúa tâi tâng, pin bu chiâng xúa mâu tơdroăng ki nếo tê. Ki malối cho phon rơvât chal nếo. Pơtih, phon rơvât tiô kơ rêm túa, klêi mê phon ki ai trếo vi lươ̆ng ki tơtro ƀă tâi tâng mâu hdrê kơphế, vâ gum ăm vâi krâ-nhŏng o kuăn pơlê pêi châ plâi hên, plâi kân piê lĕm, dâi khât, tê châ kơnâ liăn, tơdrêng amê, xuân hnối vâ ăm ga tơtro ƀă hyôh kong prâi tiah ai dế kố.

-Tiah mê, pôa hôm chiâng vâ tối mâu troăng prôk, túa pêi pro vâ gum ăm tơdroăng pêi pêt kơphế ki rơkê plĕng tơtro ƀă tơdroăng ki pơhlêh dêi hyôh kong prâi tiah nôkố?

Tiê̆n sih Trương Hồng: Ai mâu tơdroăng ki chiâng vâ xúa tung tơdroăng pêi pêt kơphế krá tơniăn tiah nôkố, trối rah hdrê cho vâ pơtih. Dế nôkố, hdrê pin rah hiăng dâi lĕm, plâi dâi lĕm tâ hdrê ki pin hmâ pêt hdrối mê hía nah ing 30 troh a 50%, mâu hdrê ki nếo kố, ga kâi trâng ƀă hyôh kong prâi tô, kâi trâng ƀă oâ hdrong, pơreăng, ôh tá tro oâ, hdrong, pơreăng tâ tú, kâ ‘nhê. Méaluâ ti mê, ahdrối nah, vâi krâ-nhŏng o pin hmâ pêt hdrê ki nếo, malối hdrê ki pơklêp tơkâng, mê pin ôh tá xê pêt 1 to hdrê ki lâi ôh. Kố châ ngăn cho tơdroăng ki ai tơdjâk troh tung tơdroăng pơkuâ ngăn tung mơdâ pêt, rak ngăn, tơdroăng ki krí. Dế nôkố, tơdroăng pêi pêt kơphế ki rơkê plĕng mê cho troăng prôk ăm kuăn pơlê tâng pin rah hdrê ki nếo ƀă túa ki pơklêp tơkâng, pin pêt tiô troăng, tơ’lêi rak ngăn, tơ’lêi tôh têa, rơvât, choi, xế phon, xôh pơkeăng, tơ’lêi krí drêng plâi tum, tơ’lêi têng, uâ, mơdiê, gum kơdroh iâ hrê kơxô̆ liăn vâ rôe ki kố ki mê tung rak ngăn loăng kơphế.

Ki má péa, rơvât phon pơkal athế tơtro, tơxâng, choi, xế pơla phon đa lươ̆ng, trung lươ̆ng, vi lươ̆ng. Rơvât phon tro tiô pơkâ 4 tro. Ki rơhêng vâ tối, pin ôh tá khoh rơvât phon ahdrối rơnó mê hngê. Dế nôkố, kuăn pơlê pin ai khôi hmâ choi phon ahdrối kong mêi, drêng ‘nâi kong pơxiâm vâ mêi mê mơ’no phon lăm choi, lăm rơvât, lăm xế, tâng kong mêi kân, mê kô hiu hía lôi tâi tâng phon ki pin choi mê. Drêng phon rế hiu tiah mê, ga kô ôh tá châ mot troh tung ‘nâi, tung xiâm loăng, ing mê ah, pin kô athế pơtối xôh phon nếo, tơdroăng ki xúa phon trối mê kô pro lŭp, tro xiâ, ‘nhê liăn ngân ăm tơná pin, tơkéa vâ tối, xúa phon ôh tá tro tơdroăng, ôh tá châ pơxúa. Pơtối mê nếo, pin xua mâu túa phon chal nếo nôkố, mê cho NPK TE, TE akố cho mâu trếo vi lươ̆ng ki rơkê plĕng, trối kẽm, lơ mâu phon hưh cơ vi sinh ki xúa to hlá nhâ vâ thăm mơdêk tơƀrê tung pêi chiâk pêi deăng, ing mê, thăm mơdêk tơdroăng xúa phon tơtro ga kô ăm tơnêi chiâng hơpok lĕm.

Tơdroăng ki má pái nếo cho tôh têa, ngin tối ăm vâi krâ-nhŏng o tôh têa i bê, krâ kơvâ, ôh ta khoh tôh lối hên luâ tơdroăng. Dế nôkố, hlo hên vâi krâ-nhŏng o ki pêi chiâk hmâ tôh têa tung deăng kơphế lối hên, maluâ pơchông ƀă hdrối mê hía nah hiăng chía kơdroh, la xuân ối hên tâng vâ pơchông ngăn ƀă tơdroăng ki kal vâ dêi loăng. Xua mê, pơkal athế pơhlêh túa tôh têa ki lối hên ó. Tâng pin tôh têa ăm loăng kơphế krâ kơvâ mê kô gum châ kơdĭng kơnhŏng têa, châ kơdĭng têa mŏng, châ kơdĭng liăn ki mơ’no rôe têa châu, lơ on tơhrik ki dâi vâ tôh têa, hnối rak tơniăn ăm têa, tơnêi. Ki má péa nếo, pin athế tôh têa tro roh, tro hâi khế, tro rơnó. Tơdroăng ki má mơ’nui, á xuân rơhêng vâ tối ‘na tơdroăng pêi pêt kơphế ki rơkê plĕng mê cho athế rơkê tung mơdât pơreăng ki hên túa dó inâi IPM. Ahdrối nah, pin xuân hiăng hmê pêi pro la xuân tá hâi teăm châ pêi pro tơdrêng tâi tâng, ôh tá tro tơdroăng pơkâ châ tơƀrê, xua mê, nôkố pin athế tơkŭm pêi pro tiô mâu troăng hơlâ ki kố. Tuá cheăng ki kố ga tơ’lêi hlâu tê, la pin xuân athế xúa, pêi pro tơdrêng, tơtro ăm loăng kơphế châ rĕng xông kân, chiâng dâi lĕm khât, thăm mơdêk ki kâi trâng ƀă mâu tơdroăng pá kong, trối ôh tá tơniăn ‘na hyôh kong prâi, mơdât tơdroăng ki tro oâ, hdrong, pơreăng kâ ‘nhê. Pơtối mê nếo, tung pêi pêt kơphế kal athế rak ăm plâi kơphế piê lĕm, dâi rơ’mok, krúa lĕm. Ki rơhêng vâ tối, ôh tá ăm ai hên trếo pơkeăng ki xôh kơdê oâ, hdrong, pơreăng tung plâi kơphế, xua ga, tơdroăng ki kố ga ai tơdjâk troh ki kơnâ dêi plâi, xuân ai tá mâu kih thuât ki ai tơdjâk troh tơdroăng pơkâ thế dêi khu kong têa ki vâ rôe ‘na kơphế. Mê âi, cho mâu tơdroăng ki kal hlê plĕng tung pêi pêt mơjiâng kơphế rơkê plĕng ki tơtro ƀă tơdroăng ki pơhlêh dêi hyôh kong prâi dế nôkố.

-Hôm, mơnê kơ pôa!